ایران در زمان ناصرالدین شاه

دوران حكومت ناصرالدین شاه قاجار (1264 ـ 1313 ه ‍ . ق) چه از نظر طول حكومت و چه از نظر جایگاه آن درتاریخ معاصر، مهمترین دوره حكومت در عصر قاجاریه محسوب می‌شود.ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه قاجاریه فرزند محمد شاه و جهان خانم (مهد علیا) در ششم ماه صفر سال 1247 ه.ق به دنیا آمد.

در تربیت ناصرالدین سعی بسیار شد و مسئولیت آموزش برخی از شاهزاده‌ها به میرزا عیسی قائم مقام فراهانی و فرزندش میرزا ابوالقاسم و پس از آن به میرزا تقی خان امیرکبیر واگذار گردید. ناصرالدین یکی از شاهزاده‌هایی بود که دانش خود را از امیرکبیر آموخت. در چهارده سالگی با گلین خانم دختر یکی از شاهزادگان قاجار پیمان زناشویی بست.

ویژگیهای حکومت ناصرالدین شاه قاجار

1-کومت 50 ساله ناصرالدین شاه سرشار از وقایع و حوادث مهم در تاریخ سلسله قاجار است

2-در این دوره نتایج شوم عهدنامه های گلستان و ترکمانچای و عوارض جنکهای ممتد دورة فتحعلیشاه بروز می کند.

3-در این دوره دولت انگلیس روابط سیاسی خود را با ایران بسط می دهد و به اخذ امتیازاتی و مزایایی نظیر امتیازات و مزایایی که به موجب عهدنامه ترکمانچای به روسیه داده شده بود موفق میشوند.

4-در نتیجه نفوذ سیاسی و اقتصادی بیگانگان در ایران، در این دوره به حد کمال می رسد و استقلال و حیات اقتصادی ملت ایران بیش از هر زمان دیگر متزلزل می شود.

5-خوشبینی فوق العاده شاه به بیگانگان باعث می شود که بسیاری از منافع کشور را به نفع بیگانگان از دست دهد.

6- در پایان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار کم کم افکار انقلابی و زمزمة آزادی طلبی ظهور می کند و زمینة انقلاب مشروطیت فراهم می گردد.

امتیازات سیاسی و اقتصادی در دورة ناصرالدین شاه

نفوذ سیاسی انگلستان در ایران بعد از عقد عهدنامه پاریس مقدمة بدست آوردن امتیازات اقتصادی بزرگی برای اتباع آن دولت گردید. چنانکه در سال 1309 هجری انحصار فروش دخانیات در ایران به یکی از اتباع دولت انگلیس داده شد و همین امر مقدمه بروز نهضت جدیدی در میان طبقات مردم گردید و در نتیجه آن ناصرالدین شاه امتیاز را لغو کرد ولی انگلیسیها بعدها به گرفتن امتیازات مهمتری نایل گردیدند. که امتیاز بانک شاهنشاهی و امتیاز حق کشتیرانی در کارون مهمترین آنها بود.

1- امتیاز بانک شاهنشاهی

2- امتیاز کشتیرانی در کارون

3-واکنش ها به امتیاز رژی

4-امتیازات روس ها در دوره ناصرالدین شاه

5- واگذاری امتیاز خط آهن و شوسه به روس ها

6-امتیاز نظامی روس ها در دوره ناصرالدین شاه

ناصرالدین شاه و اعطای امتیاز به بیگانگان

ناصرالدین شاه به دلیل استبداد و ولخرجی های فراوان ناچار بود تا امتیازات زیادی به بیگانگان بدهد و مخارج سفرهای فرنگ خود را تأمین کند. مردم نسبت به این اخلاق و عملکرد ناپسند او به اعتراض برخاسته و در مواردی نیز موفق به لغو آن ها شدند. ازجمله این امتیازات عبارت است از:

1-امتیاز رویتر:

این امتیاز از بدترین امتیازاتی بود که توسط دولت ایران به بیگانگان داده شد. به موجب این امتیاز انحصار احداث راه آهن و بهره برداری از کلیه ی معادن و جنگل ها و احداث قنات ها و اداره ی گمرک به یک یهودی انگلیسی به نام رویتر واگذار شد. وقتی که خبر واگذاری این امتیاز منتشر شد با مخالفت های شدید مرحوم حاج ملاعلی کنی روحانی اول تهران روبه رو گردید و با اصرار او دولت ایران این قرارداد را لغو کرد.

 2-امتیاز انحصاری توتون و تنباکو:

قرارداد امتیاز انحصاری توتون و تنباکو با رضایت ناصرالدین شاه میان شخص انگلیسی به نام تالبوت و ایران بسته شد. برطبق این قرارداد امتیاز انحصاری خریدوفروش تهیه ی توتون و تنباکوی سراسر ایران به مدت پنجاه سال به تالبوت واگذار گردید و کشاورزان می بایست تمام محصولات توتون و تنباکوی خود را به نمایندگان انگلیس می فروختند و تالبوت نیز موظف به پرداخت مبلغ 15000 لیره انگلیسی و یک چهارم سود سالانه به دربار ایران شد.

دراین زمینه روحانیون علی الخصوص میرزاحسن آشتیانی نماینده ی آیت الله میرزاحسن شیرازی رهبری مخالفان را برعهده گرفت و بعداز مکاتباتی که با مراجع نجف صورت گرفت، آیت الله میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را رسماَ حرام اعلام کرد و این مسئله باعث شد تا مردم قلیان ها را بشکنند و تنباکوها را بسوزانند و سرانجام این قرارداد لغو شد. در اواخر پادشاهی ناصرالدین شاه و افزایش نارضایتی مردم، سرانجام میرزارضای کرمانی که از شاگردان و مریدان سیدجمال الدین بود، وی را یک روز قبل از آغاز جشن های پنجاهمین سال سلطنتش به قتل رساند.

اقدامات فرهنگی ناصرالدین شاه

1-امیرکبیر با همت بلند وافکار مترقیانه ای که داشت، روزنامه (وقاعی اتفاقیه) را به راه انداخت و این روزنامه پس از قتل ناجوانمردانه امیر با نام (روزنامه دولت علیهن ایران) و سپس با نام (ایران)انتشار یافت.

2-فرمانها ودستورات شاه و وقایع و حوادث هر هفته که غالباً مربوط به دستگاه سلطنت بود در این روزنامه چاپ می شد.

3-روزنامه ایران در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه دارای تصاویر گردید

4-ناصرالدین شاه در سفر اول خود به اروپا یک دستگاه چاپخانه سربی با حروف فارسی و لاتین خرید و به ایران فرستاد. این چاپخانه مدتی به علت نبودن سرپرست و حروف چین معطل ماند.

5-در سال 1292 هجری بارون لویی دو زمان فرانسوی از ناصرالدین شاه امتیاز انتشار روزنامه (لاپاتری) را به زبان فرانسه گرفت و چاپخانه به وسلة اوبه کار افتاد.

6-در این دوره چاپخانه های دیگری در تبریز و بوشهر و اصفهان دایر گردید

و اصلاحات داخلی دیگر که سفر های خارجی شاه به اروپا در انجام این اصلاحات موثر بودند.

اما چند نکته در خصوص اصلاحات در ایران:

1-ناصرالدین شاه از برکت تربیت اکتسابی که از میرزا تقی خان امیرکبیر یافته بود به اصلاحات داخلی متمایل شد.

2-مسئله توجه امیرکبیر در دورة کوتاه صدارت خود به تنظیم امور مالی و لشکری و کشوری ایران خواه ناخواه بعضی از رجال میهن پرست مصلح را به خرابی وضع اداری و اجتماعی مملکت متوجه نموده بود.

3-سفرهای شاه به اروپا و بازگشت محصلین اعزامی ایران از اروپا به کشور، انتشار افکار جدید میان مردم، همانگونه که موجب تمایل مردم به رژیم حکومت مشروطه گردید افکار عمومی را تا حدی برای قبول اصلاحات و تحولاتی متناسب با وضع اجتماعی دنیای آن عصر آماد نمود.

4-دست زدن به اصلاحات داخلی خالی از اشکال نبود، زیرا هر یک از دو دولت استعمارطلب روس وانگلیس با آنکه نسبت به وضع سیاسی و اجتماعی ایران نظرخاصی متناسب با منافع ممکن داشتند. اگر به منافع و مصالح جابرانة آن دو دولت در ایران لطمه ای وارد می شد، مشترکاً و متحداً مخالف می شدند.

5-بسط نفوذ سیاسی و استعماری انگلستان و روسیه در ایران منافی با هر نوع اصلاحات عمقی و اساسی بود.

آن دو دولت هر کدام به طریقی در محدودیت ارضی ایران و برهم زدن تشکیلات کشوری و لشکری و ایجاد هرج و مرج و ترویج فساد و رشوه خواری و وطن فروشی در میان جمعی از رجال و زمامداران ایران بر یکدیگر سبقت می جستند.

6-علاوه بر تأسیسات و کارخانجاتی که در دست دولتی بود مثل ضرابخانه، باروت کوبی و تفنگ سازی و غیره جمعی از رجال و تجار نیز عده ای کارخانجات برای راه بردن مصالح عمومی به ایران آوردند.

-کارخانه چراغ گاز توسط حاجی میرزا حسنخان سهپسالار در سال 1297 دایر شد.

-کارخانه قندسازی کهریزک به همت میرزا علیخان امین الدوله در سال 1317 راه افتاد.

-کارخانه بلورسازی و چینی سازی و ابریشم تابی توسط امین الضرب تأسیس شد.

-کارخانجات دیگر نظیر کبریت سازی، نساجی ساخته شد، اما به دلیل رقابتهای خارجی ها و نبودن سرمایه کافی و مردم متخصص به زودی از کار افتادند.

در دورة ناصرالدین شاه بسیاری از آداب و رسوم خارجی در ایران شیوع یافت و با آنکه نفوذ آنها از فتحعلیشاه و محمدشاه آغاز شده بود در این دوره وسعت دامنة ان زیادتر گردید.

برای مثال :تغییر کلاه و لباس ؛ معمول شدن غذاهای فرنگی و شرب چای و ترقی زراعت توتون و تریاک و کشت سیب زمینی و بعضی نباتات و گلهای غیربومی همه از آثار اکتشافات دورة ناصرالدین شاه قاجار است.

ونهایتا اینکه شاه که نگران سرانجام حکومت خود است   از  این اصلاحات روی گردان می شود.

اما در زمان حکومت ناصرالین شاه از لحاظ سیاست داخلی ما شاهد استبداد گسترده داخلی توسط در بار و حکام محلی گماشته در بار در اقسی نقاط ایران  و از لحاظ سیاست خارجی شاهد رقابت روس و انگلیس در ایران هستیم.این رقابت برای کسب امتیازات متعدد اقتصادی و اجتماعی است که در این میدان رقابت انگلیسی ها  که پیشگام تر از روس ها هستند  می توانند با سیاست های استعماری خود امتیازات متعدد ی را کسب نمایند امتیازاتی نظیر:

-عاهده پاریس که تصمیم گیری راجع به افغانستان را به عهده انگلیس می گذاشت.

-امتیاز اقتصادی تالبوت که تمام منابع ایران را به مدت هفتاد سال به یک شرکت انگلیسی واگذار می کرد.

-متیاز روژی که انحصار خرید و فروش توتون وتنباکو ایران را به این شرکت انگلیسی واگذار می کرد.

امتیاز تاسیس بانک و غیره...

روس ها هم در مقابل هر امتیازی که انگلیس می گرفت سعی می نمود تا امتیاز مشابه از دولت ایران بگیرد.

امتیازات روس ها:

1-دولت تزاری روس در کسب امتیازات اقتصادی و سیاسی به اندازة انگلستان در ایران کامیاب نشد.

2-اما در برابر هر امتیازی که به دولت یا اتباع انگلیس داده شد دولت روسیه فعالیت و کوششی برای اخذ امتیازی نظیر آن نشان می داد.

3-نخستین امتیاز مهمی که به اتباع روسیه داد شد، امتیاز بهره برداری انحصاری از مراکز صید ماهی در قسمتی از سواحل ایران در دریای خزر بود که در سال 1285 هجری قمری از طرف ناصرالدین شاه به یکی از اتباع روسیه به نام لیاتازوف داد شد و بعد از آن تاریخ نیز چندین بار تمدید گردید.

4-سرانجام بهره برداری از صید ماهی در بندر انزلی و اطراف آن و امتداد کرانه دریای خزر تا نوشهر کنونی به دست شرکت مختلط شیلات که سرمایة آن متعلق به دولت روسیه و دولت است افتاد.

5-سهم روسیه از این امتیاز صدی 51 سهام و ایران صدی 49 سهام بود.

6-کمی بعد از آن تاریخ در سال 1286 هجری قمری اجازه احداث سیم تلگراف بین الکساندر و فسکی وتهران از راه ادسا و تنلیس و تبریز به روسیه داده شد.

7-وزارت مالیه دولت روسیه با کسب اجازه مخصوص از دولت ایران بانک استقراضی روس را در برابر بانک شاهنشاهی ایران که امتیاز آن به اتباع انگلیس داده شده بود، در ایران دایر کرد و در معاملات اقتصادی و تجارتی رقیب سرسخت بانک شاهنشاهی گردید.

8-بانک استقراضی یک مؤسسه ظاهراً تجارتی و در حقیقت وسیله بسط و استقرار نفوذ مالی و سیاسی روسیه تزاری در ایران بود.

9-این بانک بی دریغ به همة بازرگانان و پیشه وران وام می داد و در وصول آنها اعمال می ورزید.

10-بانک استقراضی روس تا استقرار رژیم حکومت شوروی در روسیه در ایران باقی بود و طی قراردادهای منعقده بین ایران و رژیم شوروی کلیه دارایی و مطالبات آن بانک به عنوان غرامت جنگ به ایران داده شد.

بدین ترتیب نفوذ سیاسی و اقتصادی بیگانگان در ایران به حد کمال خود می رسد و استقلال و حیات اقتصادی ایران بیش از هر زمان دیگر متزلزل می شود.

دوران پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین شاه علاوه بر طول مدت و جنبه های گوناگون سیاست خارجی که بیشتر متضمن زیانهای جبران ناپذیر برای ملت ایران بود از لحاظ اجتماعی و تغییر افکار سیاسی مردم نیز قابل توجه است.

ناصرالدین شاه پس از قتل امیر کبیر هر چند که ظاهراً اعتماد الدوله نوری را به صدارت برگزید، لیکن از آنجا که طبعاً استبداد طلب و مغرور و پایبند افکار و عقاید خود بود و نیز برای آنکه مبادا اعتماد الدوله مانند امیرکبیر زمام کلیه امور را از دست او خارج کند، و همچنین براثر بی کفایتیها و چاپلوسیهای اعتمادالدوله، او را برکنار کرد و خود استبداد رای پیشه کرد و نفوذ خود را در میان درباریان از هر حیث بسط داد.

منابع: 1-عباس امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1313 ـ 1247)، ترجمه حسن کامشاد، تهران:نشر کارنامه

2-دانشنامه

3-تاریخ ایران و جهان