جویبارهای زندگی ساز
« اللّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقًا لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اْلأَنْهارَ»؛ « خداوند همان کسی است که آسمان ها و زمین را آفرید و از آسمان، آبی نازل کرد و با آن، میوه ها(ی مختلف) را برای روزی شما (از زمین) بیرون آورد و کشتی ها را مسخّر شما گردانید تا بر صفحه دریا به فرمان او حرکت کنند و نهرها را (نیز) مسخّر شما نمود» .(ابراهیم: 32.)
سیستم آبرسانی هم که در طبیعت وجود دارد از شبکه های کوچک شروع می شود و به رودخانه های عظیم تبدیل می گردد. تمدن های بزرگ همواره در کنار رودهای به وجود آمده اند مانند تمدن مصر در کنار رود نیل، تمدن بابل در کنار رود دجله و فرات، تمدن های آمریکا و اروپا در کنار رودهای هودسن، می سی سی پی، راین و دانوب. هر چه این رود بزرگتر و با اهیمت تر باشد، تمدن کنار آن هم قوی تر و ثروتمندتر بوده است؛ برای همین است که در آیات قرآن رودخانه ها عاملی برای قدرت ذکر شده اند.
خداوند در آیات متعددی از قرآن، نهرهای جاری را همچون هدیه ای گرانبها برای انسان ها بر می شمارد: «أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ اْلأَنْهارَ خِلالَها تَفْجیرًا» ؛ «یا باغی از نخل و انگور از آن تو باشد و نهرها در لابه لای آن جاری کنی».(اسراء: 91.) ممکن است در یک منطقه رودخانه عظیمی هم جریان داشته باشد، ولی به دلیل وضعیت خاص محل و یا ناتوانی های دیگر نتوان از آن استفاده و بهره ای برد. وجود این گونه آب هر چقدر هم زیاد باشد، لااقل از نظر تولید مواد غذایی برای ما انسان ها فایده ای ندارد؛ علاوه بر آنکه خطر سیلاب هم همواره ما را تهدید خواهد کرد.
ذخیره سازی آب در پشت سدها و با ذخیره شدن آب در دریاچه های طبیعی نیز به این صورت است. تنها در صورت انشعاب و تقسیم بندی آن به صورت نهرها و جویبارهای کوچک است که می توان نتیجه مطلوبی از آن حجم عظیم آب به دست آورد؛ هم باغات و مزارع به خوبی از آب بهره می برند و هم از خطرات احتمالی جلوگیری می شود.
فواید وجود نهرها بسیار زیاد است. نهرها در کم کردن آلودگی های آب هم نقش مؤثری دارند. امروزه عملکرد انسان ها باعث وارد شدن لطمات و صدمات جدی به نهرها و رودها می شود؛ زیرا فاضلاب های مختلف وارد آب آن ها می شوند و روز به روز هم بر وسعت آلودگی هایشان افزوده می شود. درصدی از این آب ها توسط تصفیه خانه ها، تصفیه می شوند، ولی غلبه اکثریت با آلودگی ها می باشد.
نهرها در حقیقت تصفیه خانه هایی هستند که آب در آن ها با عبور از میان شن و ماسه و سنگریزه، ذرات ریز آب گرفته می شود. با ساکن ماندن آب در بعضی نقاط، گل و لای آن ته نشین می شود. با ریختن آن ها از بالای سنگ ها، عملیات هوادهی و جذب اکسیژن صورت می گیرد. ضمن اینکه باکتری هایی در سر راه آب رودخانه ها وجود دارند که در کم کردن آلودگی های آلی درون آب نقش مهمی بر عهده دارند.
این باکتری ها به خاطر وجود اکسیژن فراوان در آب رودخانه ها به بهترین صورتی عمل می کنند. با تابش نور آفتاب هم میکروب های مضر درون آب نابود می شوند، اما با این همه ویژگی، طبیعت هیچ گاه قادر به نابودی اکثر آلودگی های شیمیایی و سمی تولید شده توسط انسان ها نیست و نخواهد بود.
نهرها و رودخانه ها محل زندگی تعداد بیشماری از موجودات زنده نیز هستند. گیاهانی که در آب زندگی می کنند، نقش مهمی در جذب دی اکسید کربن موجود در آب و پاکی آن دارند. آن ها مانند گیاهان خشکی عمل فتوسنتز انجام می دهند و در درون غذا تولید کرده، اکسیژن آزاد می کنند.(ر.ک: حمیدی، قرآن و طبیعت، ص 66 ـ 64.)
خداوند متعال رودها را به گونه اى در زمین جارى ساخته است كه مسخّر انسان باشند و آدمیان بتوانند آن ها را در جهت منافع خود سوق دهند. طبیعت رودخانه ها به گونه اى است كه بشر مى تواند آن ها را مهار كند و نیازهاى بسیارى را به مدد آن ها برآورد. مهار رودخانه ها، مهار نیرویى بس سترگ و با عظمت است كه سیراب كردن زمین ها و رونق كشت و زرع از سودمندى هاى اندك آن به شمار مى آید.
امروزه نقش رودخانه ها در ایجاد نیروى الكتریسیته، تلطیف هوا، زیبایى شهرها و آبادى ها، منبعى براى پرورش ماهى ها و كنترل و هدایت آب ها و... بر كسى پوشیده نیست. قرآن این كتاب آسمانى از چشمه ها و رودها یاد و آن ها را نعمت الهى معرفى كرده و قوم عاد را سخت نكوهش كرده است كه با آن همه استعداد كوه ها و ایجاد ساختمان هاى بزرگ، قدر نعمت چشمه ها و رودها را ندانستند و حرمت آن را پاس نداشتند: « کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُیُونٍ * وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَریمٍ»؛ «(سرانجام همگی نابود شدند و) چه بسیار باغ ها و چشمه ها که از خود به جای گذاشتند و زراعت ها و قصرهای زیبا و گرانقیمت».(دخان: 25 و 26.)
نهرها نعمت الهى براى بشر
« أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی اْلأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثیرٌ مِنَ النّاسِ وَ کَثیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ»؛ «آیا ندیدی که تمام کسانی که در آسمان ها و کسانی که در زمینند، برای خدا سجده می کنند؟ و (همچنین) خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم؛ امّا بسیاری (آب دارند و) فرمان عذاب درباره آنان حتمی است؛ و هر کس را خدا خوار کند، کسی او را گرامی نخواهد داشت. خداوند هر کار را بخواهد (و صلاح بداند) انجام می دهد».(حج: 18.)
نهر در تسخیر بشر
«اللّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقًا لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اْلأَنْهارَ»؛ «خداوند همان کسی است که آسمان ها و زمین را آفرید و از آسمان، آبی نازل کرد و با آن، میوهها(ی مختلف) را برای روزی شما (از زمین) بیرون آورد و کشتی ها را مسخّر شما گردانید تا بر صفحه دریا به فرمان او حرکت کنند و نهرها را (نیز) مسخّر شما نمود».(ابراهیم: 32.)
رابطه کوه و نهر
«وَ هُوَ الَّذی مَدَّ اْلأَرْضَ وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ وَ أَنْهارًا وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»؛ «و او کسی است که زمین را گسترد و در آن کوهها و نهرهایی قرار داد و در آن از تمام میوهها دو جفت آفرید؛ (پرده سیاه) شب را بر روز میپوشاند؛ در این‌ها آیاتی است برای گروهی که تفکر میکنند».(رعد: 3.)
جریان نهرها در سطح زمین دلیل بر توحید و یكتایى خداوند
«أَمَّنْ جَعَلَ اْلأَرْضَ قَرارًا وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهارًا وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزًا أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ»؛ «یا کسی که زمین را مستقرّ و آرام قرار داد و میان آن نهرهایی روان ساخت و برای آن، کوه های ثابت و پا برجا ایجاد کرد و میان دو دریا مانعی قرار داد (تا با هم مخلوط نشوند؛ با این حال) آیا معبودی با خداست؟ نه، بلکه بیشتر آنان نمی دانند (و جاهلند)».(نمل: 61.)
جارى شدن نهر از دل سنگ ها
«إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ اْلأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ»؛ «و از آن نهرها جاری می شود و پاره ای از آن ها شکاف بر می دارد و آب از آن تراوش می کند و پاره ای از خوف خدا (از فراز کوه) به زیر می افتد؛ (اما دل های شما، نه از خوف خدا می تپد و نه سرچشمه علم و دانش و عواطف انسانی است)».(بقره: 74.)
در سخنی از امام علی علیه السلام نیز آمده است: «چون زیر شانه هاى سنگین زمین هیجان آب فرونشست و سكون یافت و كوه هاى مغرور سر به فلك كشیده بر گردهایش سوار شدند، از دماغه هاى كوه ها، چشمه ها جارى شد و دشت و صحراها را آبیارى كرد».(نهج البلاغه، خطبه 90.)
زهرا رضاییان
بخش قرآن تبیان
