تبیان، دستیار زندگی
یکی از مبانی و منابع مسئولیت در فقه اتلاف است یعنی کسی که مال دیگری را تلف کند مسئول جبران آن است (من اتلف مال الغیر فهوله ضامن) از این قاعده در اتلاف اموال استفاده شده است. در قانون.... دیات و قانون مجازات اسلامی نیز تحت عنوان «موجبات ضمان» برای جنایت به
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ضمان قهری ناشی از جرم


یکی از مبانی و منابع مسئولیت در فقه اتلاف است یعنی کسی که مال دیگری را تلف کند مسئول جبران ن است (من اتلف مال الغیر فهوله ضامن) از این قاعده در اتلاف اموال استفاده شده است. در قانون.... دیات و قانون مجازات اسلامی نیز تحت عنوان «موجبات ضمان» برای جنایت به مباشرت یا به تسبیب یا به اجتماع مباشر و سبب مقرراتی وضع شده است که مستلزم پرداخت دیه و جبران خسارت است.


ضمان

مبحث اول : ماهیّت ضمان (بحث لغوی)

ضمان در لغت به معنی قبول کردن، پذیرفتن، بر عهده گرفتن وام دیگری است و نیز به معنای پذیرفتن التزام و هم چنین ملتزم شدن به اینکه هرگاه کسی به عهد خود وفا نکرد از عهدة خسارت بر آید.

یکی از مبانی و منابع مسئولیت در فقه اتلاف است یعنی کسی که مال دیگری را تلف کند مسئول جبران آن است (من اتلف مال الغیر فهوله ضامن) از این قاعده در اتلاف اموال استفاده شده است. در قانون.... دیات و قانون مجازات اسلامی نیز تحت عنوان «موجبات ضمان» برای جنایت به مباشرت یا به تسبیب یا به اجتماع مباشر و سبب مقرراتی وضع شده است که مستلزم پرداخت دیه و جبران خسارت است.

از نظر فقهی، ضمان عقدی است که فایده و ثمر آن نقل مال است از ذمه مضمون عنه به ذمه ضامن و بالجمله التزام است به آنچه در عهدة غیر است.

مبحث دوم : بحث اصلاحی و اقسام آن

ضمان بر دو نوع است: 1ـ ضمان عقدی 2ـ ضمان قهری

ضمان عقدی به معنای خاص: به معنای عقد ضمان معروف است که در قانون مدنی تعریف شده است «ضمان عقدی عبارت است از این که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است، به عهده بگیرد. متعهد را ضامن و طرف دیگر را مضمون له و شخص ثالث را مضمون عنه یا مدیون اصلی می گویند» پس ضمان عقدی یا مسئولیت قرار دادی در نتیجه اجرا نکردن تعهدی که از عقد ناشی شده است بوجود می آید.

ضمان عقدی در معنی عام، شامل عقد ضمان، عقد حواله و عقد کفالت می شود؛ زیرا در هر سه به موجب عقد و توافق طرفین، شیئی خاصی بر عهده شخصی به نفع دیگری قرار می گیرد.

از نظر عنصر مادی، وجود شخص زنده و رفتار آگاهانه و ارادی مرتکب بدون خواستن نتیجه ای که به قتل و ضرب و جرح مجنی علیه انجامیده وجود دارد بطور مثال در قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: هرگاه کسی چیز لغزنده ای را در معبر بریزد که موجب لغزش رهگذر گردد عهده دار دیه و خسارت خواهد بود مگر آنکه رهگذر بالغ عاقل یا ممیز عمداً با اینکه می تواند روی آن یا نگذارد به روی آنها پا بگذارد

مبحث سوم : ضمان قهری یا غیر قراردادی

ضمان قهری یا غیر قراردادی، شیئی معینی بر عهدة کسی استقرار می یابد، امّا منبع و منشاء ضمان، قرارداد و التزام از طرف ضامن نیست، بلکه یک عمل مادی محض است که در شکل اتلاف یا استیلای نامشروع و غیره از شخص سر می زند و قانون این عمل را موجب پیدایش ضمان می شناسد.

آنچه در بحث مربوط به قتل و صدمات بدنی غیر عمدی ناشی از تخلفات رانندگی از نظر عناصر تشکیل دهنده بیان می گردد موجب ضمان نیز تا حدودی صادق می باشد.

الف ـ عناصر تشکیل دهنده جرائم قتل و صدمات بدنی غیر عمدی موجب ضمان

بند اول ـ عنصر قانونی جرائم غیر عمدی موجب ضمان

در این خصوص مواد 367 تا 494 قانون مجازات اسلامی لاحق تشکیل می دهد که در این قبیل موارد قصاص بکلی منتفی است که اولیاء دم می توانند با عاقله قاتل در مورد دیه جراحت تراضی نمایند.

بند دوم ـ عنصر مادی قتل و ضرب و جرح غیر عمدی ضمان

از نظر عنصر مادی، وجود شخص زنده و رفتار آگاهانه و ارادی مرتکب بدون خواستن نتیجه ای که به قتل و ضرب و جرح مجنی علیه انجامیده وجود دارد بطور مثال در قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: هرگاه کسی چیز لغزنده ای را در معبر بریزد که موجب لغزش رهگذر گردد عهده دار دیه و خسارت خواهد بود مگر آنکه رهگذر بالغ عاقل یا ممیز عمداً با اینکه می تواند روی آن یا نگذارد به روی آنها پا بگذارد.

حقوق

بند سوم ـ عنصر معنوی قتل و ضرب و جرح غیر عمدی موجب ضمان

در تسبیب، تقصیر، عنصر معنوی جرائم غیر عمدی را تشکیل می دهد و مهمترین مصادیق آن شامل انجام کاری است که در آن احتمال خطر و صدمه ای برای دیگران وجود داشته و به لحاظ وجود همین احتمال بایستی از آن کار اجتناب می شد و یا عدم انجام کاری است که برای پیشگیری از وقوع یک خطر احتمالی لازم بوده است ضمناً

بی‌احتیاطی به صورت مثبت تقصیر و بی مبالاتی به صورت منفی تقصیر و همچنین عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی در جرائم غیر عمدی ناشی از تخلفات رانندگی از مصادیق تقصیر می توان نام برد.

امّا اتلاف، همین که رابطه علیت عرفی بین کار شخصی و تلف موجود باشد برای فاعل ایجاد مسئولیت می کند و لزومی ندارد که تقصیر او نیز احراز شود گرچه می توان امر صدمه زدن به جان دیگران را نوعی تقصیر در مواردی که تفریط به نفس دانست.

در حقوق موضوعه به اقتباس از فقه جزایی دو موضوع از موجبات ضمان شناخته شده است.

موجبات ضمان: 1ـ ضمان با مباشرت 2ـ ضمان با تسبیب

تعریف مباشرت:

مباشرت آن است که جنایت مستقیما توسط خود جانی واقع شده باشد (مادة 317 ق.م.1)

تسبیب در جنایت آن است که انسان سبب تلف شدن یا جنایت علیه دیگری را فراهم کند خود مستقیماً مرتکب جنایت نشود بطوری که اگر نبود جنایت حاصل نمی شد مانند آنکه چاهی بکند و کسی در آن بیفتد و آسیب ببیند (ماده 318 ق.م.1)

تعریف تسبیب

تسبیب در جنایت آن است که انسان سبب تلف شدن یا جنایت علیه دیگری را فراهم کند خود مستقیماً مرتکب جنایت نشود بطوری که اگر نبود جنایت حاصل نمی شد مانند آنکه چاهی بکند و کسی در آن بیفتد و آسیب ببیند (ماده 318 ق.م.1)

در صورت اجتماع مباشر و سبب در جنایت، مباشر ضامن است مگر اینکه سبب اقوی از مباشر باشد تفاوتهای بین اتلاف و تسبیب از دیدگاه استاد دکتر کاتوزیان

1ـ در اتلاف تقصیر شرط ایجاد مسؤلیت نیست ولی در تسبیب کاری به مسبب داده می شود، باید در نظر عرف، عدوان و خطا باشد.

حقوق

2ـ در اتلاف، شخص، بطور مستقیم و بی آنکه واسطه ای در کار باشد، مال دیگری را تلف می کند ولی در تسبیب، برای اتلاف مقدمه سازی می شود و احتمال دارد که آن مقدمه نیز هیچگاه به اتلاف منجر نشود لذا اتلاف تنها با انجام کار و فعل مثبت در حالی که تسبیب ممکن است نتیجه انجام کار یا خودداری از آن باشد.

قابل ذکر است جنایت به تسبیب که از موجبات ضمان است گاهی همراه با غرور از ناحیه مسبب و گاهی هم ناشی از تقصیر مسبب است که این موارد در خصوص دیه و جبران خسارت صدق می نماید.

عوامل رافع ضمان قهری

1ـ در موردی ضمان قهری است که موجب آن با اراده و اختیار ضامن نباشد

از آنجا که شخصی بر حسب عقد معاوضه فاسدی مال دیگری را به دست آورده باشد به عبارت دیگر از نظر فقها در مقام بیان این قاعده «ما یضمن به صحیحه، یضمن به فاسده و ما لا یضمن به صحیحه لا یضمن به فاسده» هر معامله که صحیح آن ضمان داشته باشد، فاسد آن نیز ضمان خواهد بود.

در مادة 307 قانون مدنی برای ضمان قهری موجباتی ذکر شده است غصب و آنچه که در حکم غصب است، اتلاف، تسبیب و استیفاء با این توضیحات ملاحظه می شود که پرداخت دیه توسط عاقله یکی از مصادیق ضمان قهری است نمونه های دیگری که می توان نام برد که ضمان منتفی است حیوانی که از اختیار صاحب آن خارج گردد یا برخورد وسیله نقلیه که در اثر ریزش کوه و دیگر عوامل قهری تصادم حاصل شود.

2ـ از دیگر عوامل رافع ضمان قهری ناشی از قوه قهریه باشد.

در این خصوص ناشی از عوامل طبیعی است مانند سیل، زلزله، یا دو طوفان شدید و حتی آتش سوزی که موجب آسیب و خسارت شود که در قانون مجازات اسلامی در این خصوص هم تصریح نموده است.

فرآوری:هانیه اخباریه

بخش حقوق تبیان


منابع

1ـ دکتر معین (محمد)، فرهنگ معین انتشارات امیر کبیر

2ـ سجادی (سید جعفر)، فرهنگ معارف اسلامی

3ـ دکتر کاتوزیان (ناصر)، ضمان قهری ـ مسئولیت مدنی

4ـ دکتر گلدوزیان (ایرج)، حقوق جزا

5ـ دکتر کاتوزیان (ناصر)، عقد معیّن

6ـ دکتر گرجی (ابوالقاسم)، فصل نامه حقوقی و قضایی شماره 12 ـ 11 سال 1366

7ـ دکتر لنگرودی، ترمینولوژی حقوق