خودسازی و تهذیب نفس در بین علما

خودسازی و تهذیب نفس یکی از مراحل بسیار مهم در سیر و سلوک است که با نادیده گرفتن این مرحله به هیج عنوان نمی توان طریق الی الله را سیر کرد و لذا از باب اهمیت توضیحاتی هرچند کوتاه خدمت شما عرضه خواهد شد.

خودسازی و تهذیب نفس در معارف دین :

انسان موجودی دو بعدی است كه هم صلاحیت تعالی، تكامل و رسیدن به درجات ملائكه و صعود به «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى»[1] را دارد

و هم قابلّیت تنزّل از مقام انسانیّت و رسیدن به درجه‎ای را داراست كه از درجه چهار پایان نیز فروتر رفته و به فرموده قرآن «كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»[2]می شود.

نفس لوّامه‎ و قوّه عاقله بشر در پرتو ارشادات انبیاء الهی پیوسته اورا به سمت تكامل و ترقّی سوق می دهند و در مقابل، نفس امّاره همراه با وساوس شیطان همواره او را به ورطه حیوانیّت می كشانند.

در اینجاست كه ضرورت مجاهده دائمی با نفس، مراقبت و مهذب ساختن آن از هواهای نفسانی روشن می گردد، مجاهده‎ای كه پیامبراكرم(ص) از آن به «جهاداكبر» تعبیر فرمودند و در صورت غفلت از آن انسان به وادی هلاكت سقوط خواهد كرد. از امام صادق (ع) نقل شده است كه پیامبر اكرم (ص) لشگری را به جنگ فرستادند، بعد از اینكه بازگشتند فرمودند: مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر وبقی علیهم الجهاد الاكبر.

فقیل: یا رسول الله، ما الجهاد الاكبر؟ قال: جهاد النفس[3].

تزكیه و تهذیب نفوس از اهداف اولیه بعثت انبیاء‌ به شمار می رود. «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَكِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَهَ »[4] «

او خداوندی است كه در میان مردمی امّی پیامبری از خودشان فرستاد تا آیات خدا را بر آنها خوانده و آنها را تزكیه نماید و كتاب و حكمت به آنها بیاموزد» و وقتی به اهمیت بیشتر آن پی می بریم كه می بینیم خداوند در قرآن كریم بعد از یازده بار قسم ، تنها راه رستگاری را تزكیه نفس ذكر می كند.

«وَ الشَّمْسِ وَ ضُحیها ... قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّیها»[5] «هر كه نفس خویش را تزكیه كرد رستگار شد.» و آنچه به این مجاهده ویژگی فوق العاده می دهد دائمی بودن آن است و اینكه انسان همیشه باید مترصد دامهای شیطان و نفس اماره باشد حضرت علی (ع) می فرمود: «حتی یك لحظه مسامحه و سهل انگاری در مورد نفوس خود نكنید كه این سهل انگاریها در مورد نفس، شما را به راههای تاریكی می كشاند»[6]

از همین روست كه در مناجات امام سجاد (ع) مشاهده می كنیم كه چطور از شرّ نفس خویش به خداوند شكایت می كند:

«الهی الیك اشكو نفساً بالسوء أمّاره والی الخطیئهِ مبادَرَهَّ...» «خدای من به توشكایت نفسی را می كنم كه امركننده به بدیهاست وبه خطا سبقت می گیرد و به معصیت و گناهان حریص است و در معرض سخط تو قرار می گیرد و مرا به وادی هلاكت می كشاند و مرا در نزد تو خوارترین هلاك شدگان قرار می دهد، تعلل او زیاد و آرزوی او بلند است...»[7]

در حالات علماء ربّانی و بزرگان دین نیز وقتی نظر می افكنیم ،‌دائماً مترصّد نفس خویش بوده و اهمیّت فوق العاده ای برای تهذیب نفس و خود سازی قائل بوده اند، به طوری كه پیوسته به مراقبت و محاسبه از نفس خویش می پرداخته اند و در اثر همین مجاهدتها ،‌پروردگار عالم نیز طبق وعده‎ای كه در قرآن كریم داده، «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»[8] افقهای جدیدی از معرفت و هدایت را به روی آنها گشوده است.[9]

تهذیب نفس در كلام بزرگان :

 حضرت امام خمینی(ره): «تا فرصت از دست نرفته بیدار شوید،‌در مرحله اوّل در مقام تهذیب و تزكیه نفس و اصلاح خود بر آئید.»[10] «اگر شما درس بخوانید ممكن است عالم شوید ولی باید بدانید كه میان مهذّب و عالم خیلی فاصله است.

هر چه این مفاهیم در قلب سیاه و غیر مهذّب انباشته گردد حجاب زیادتر می شود، در نفسی كه مهذّب نشده علم حجاب ظلمانی است ، علم نور است ولی در دل سیاه دامنه ظلمت و سیاهی را گسترده‎تر می سازد.»[11]

«... حوزه‎‎های علمیه بیدار باشند، تقوا را ،تقوا را، تقوا را، ‌نصب العین خود قرار بدهید ـ ‌فضلا و ‌طلاب علوم دینیه ،‌ تقوی، ‌تقوی، تنزیه نفس و مجاهده با نفس می تواند بر یك امّت حكومت كند.»[12]

آیه الله نجفی قوچانی (ره): «... و با لجمله، طلبه باید اوّلاً در تغیل باطن خود جدیّت نماید و چنانچه در اوّل طفولیّت است و باطن او هنوز چركین و نجس نشده، مواظب باشد كه نجس نشود... .»[13]

آیه الله سید احمد كربلائی(ره): در دستور العملی به یكی از شاگردان خویش می نویسد:«مواظبت كامل بر اداء‌ واجبات و ترك محرمات داشته باش و اولاً: در ابتدای صبح در این اندیشه كن.

ثانیاً: كمال مراقبت را در طول روز داشته باش. ثالثاً: هنگام اراده خوابیدن محاسبه نفس كن. رابعاً: در صورتی كه نفس مخالفتی نموده آنرا جبران نما و نفس را با انجام ضّد میل آن مجازات و سیاست نما»[14].

آیه الله العظمی بهاءالدینی (ره): «با تهذیب نفس علم به بار می نشیند و ثمر می دهد. قدرت، مفید می شود و خدمت، ارزش می یابد. ارج و بهای افراد به خود سازی، تهذیب نفس و توجه به خداست.

هرچه تهذیب افزایش یابد، مشكلات و نابسامانی ها آسان و قابل تحمّل می شوند و در پی آن تائید الهی مسائل را حل می‎كند و اگر خدای نكرده این وظیفه اصلی فراموش شد، تمامی زحمات هدر می رود.»[15]

دستورالعمل دو تن از مراجع برای خودسازی آیات عظام مکارم شیرازی و سبحانی در پاسخ به سؤالی در خصوص راه خودسازی، تهذیب نفس و مراحل آن شرایط دست‌یابی به سجایای اخلاقی را تشریح کردند.

پاسخ حضرت آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی

خودسازی و تهذیب نفس،‌ برای همه مخصوصاً طلبه‌ها، مسأله بسیار مهمی است. این گروه هر قدر علمشان بیشتر شود، باید تقوایشان هم بیشتر شود، به نکات اخلاقی بیشتر توجه داشته باشند، در برخوردهای اجتماعی ادب و آداب را بیشتر رعایت کنند، و گر نه افراد موفقی نخواهند بود.

برای رسیدن به این مراحل مطالعه کتاب‌های اخلاقی و آشنایی با حالات و زندگی علمای پیشین بسیار مؤثر است.

در زمینه اخلاق،کتاب‌های خوبی با عناوین اخلاق در قرآن، اخلاق در نهج‌البلاغه و... نوشته‌ایم که برگرفته از قرآن و احادیث و روایات است و می‌دانیم که بهترین دستورات، در قرآن و نهج‌البلاغه و اخبار و روایات ائمه طاهرین (علیهم اسلام) آمده است. باید این دستورالعمل‌ها را بخوانیم و سعی کنیم یک به یک آن‌ها را در عمل پیاده کنیم.

مطالعه در زندگی و رفتار علمای گذشته نیز می‌تواند الگوی خوبی برای ما باشد. باید ببینیم آن‌ها مسیر تقوی و خودسازی و تهذیب نفس را چگونه پیموده‌اند و از تجربیاتشان بهره‌برداری کنیم.

البته در طی این مسیر باید با تیزبینی و هوشیاری عمل کنیم. در این راه دام‌ها و پرتگاه‌های خطرناکی چون عرفان‌های کاذب یا تمایل به صوفی گری و یا ادعاهای واهی بعضی در پیمودن مقامات عرفان وجود دارد که باید کاملاً مراقب باشیم تا گرفتار این گونه مسیرهای باطل و دام‌های خطرناک نشویم.

لازم است انسان تحت نظر حکیمی، به تهذیب نفس بپردازد. البته همان تهذیبی که قرآن و سنت فرموده است و همان راهی که حاج میرزا علی آقای قاضی و شاگردان او داشتند.

پاسخ حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی

تهذیب نفس همان عمل به شریعت است. ما تهذیب غیر از این نداریم. ریاضت برای ما مطرح نیست. تهذیب نفس، همان است که اسلام می‌فرماید.

واجبات را انجام دهد،محرمات را ترک کند،حتی‌المقدور مکروهات را مرتکب نشود و به اصطلاح در کار خودش مانند یک سرباز آماده به ندای حق باشد. این تهذیب نفس است. البته خود این هم مراتبی دارد.

گاهی از اوقات، انسان از مرتبه پایین شروع می‌کند،اما به یک مرتبه بالایی می‌رسد که جز ندای حق و امر حق به چیزی گوش فرا نمی‌دهد.

بدیهی است تهذیب نفس، استاد هم می‌خواهد. کسانی که بدون استاد، دنبال تهذیب نفس بروند، گاهی ممکن است اشتباه کنند و گمراه شوند که به قول حافظ:

در هر حال لازم است انسان تحت نظر حکیمی، به تهذیب نفس بپردازد. البته همان تهذیبی که قرآن و سنت فرموده است و همان راهی که حاج میرزا علی آقای قاضی و شاگردان او داشتند.

پی نوشت ها :

[1] . نجم آیة 9

[2] . اعراف / 179

[3] . الفروع من الكافی ـ ج5- كتاب الجهاد، بابوجوه الجهاد ص12 ، مرحوم كلینی، تهران /دارالكتب الاسلا میه / 1350 هـ . ش

[4] . جمعه /2، مشابه همین آیه در موارد دیگری در قرآن ذكر شده است: بقره / 151 ـ بقره / 129 ـ ال عمران / 164

[5] . سورة شمس آیات 1ـ9

[6] . نهج البلاغه ـ با ترجمه و شرح : فیض الاسلام ـ خطبة 85 ـ ص260- انتشارات فیض الاسلام / 1366

[7] . مفاتیح الجنان ـ شیخ عباس قمی ـ‌ مناجات خمس عشر، مناجات شاكین ـ ص198 ـ ‌انتشارات علامه چاپ چهارم/ تابستان 1380

[8] . عنكبوت /69

[9] . در نگارش مقدمه، از كتاب: اخلاق اسلامی (شرح خطبة متقین نهج البلاغه ) و شرح اربعین حدیث امام (ره) استفاده شده: 1)_ اخلاق اسلامی در نهج البلاغه ، دروس نهج البلاغة آیة الله مكارم شیرازی ـ‌تألیف: ‌اكبر خادم الذاكرین ص281 تا 287 ـ‌ ناشر: ‌مدرسة الامام علی بن ابیطالب/ سوّم/ 1379 _ 2 ) ـ شرح اربعین حدیث ـ ص3 ـ امام خمینی (ره) ـ مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام /اوّل/ 1371

[10] . جهاد اكبرـ ص61 ـ امام خمینی (ره) مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام ـ چهارم/ 1374 .

[11] . همان / ص18

[12] . صحیفه نور ـ ج ـ ص- 10 /12/ 57 سازمان مدارك فرهنگی اسلامی /1369

[13] . سیاحت شرق ـ ص 214 ـ سیدحسن قوچانی معروف به آقا نجفی قوچانی چاپ اوّل/ مشهد، انتشارات طوس/، 1351 هـ . ش.

[14] . تذكرة المتقین ـ ص 176 ـ شیخ محمد بهاری همدانی (ره) -‌ انتشارات نهاوندی ـ چاپ دوّم / 1376

[15] . حاج آقارضا بهاءالدین (ره) (آیت بصیرت) ـص 73 ـ سید حسن شفیعی ـ چاپ اوّل / 1375 ـ چاپ قد‎س

تهیه و فرآوی : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان