منشور نسل جوان در سیره امام صادق علیه السلام

جوانان و نوجوانان در هر جامعه‏اى گنجینه‏هاى سرشارى هستند كه اگر مربیان و متولیان براى آنان سرمایه گذارى شایسته انجام دهند و این گروه فعال و پرشور را با رفتار حكیمانه ، تكریم شخصیت و احترام به نیازها، به اهداف مطلوب و ایده‏آل خود هدایت نمایند، علاوه بر این كه آنان را از خطر انحراف و تردید در هویت و آسیب‏هاى اجتماعى مصونیت ‏بخشیده‏اند ، قلب‏هاى پاك و زلال آنان را به سوى نیکی ها، زیبایى‏ها و اخلاق پسندیده رهنمون می شوند و جامعه آینده را از نظر سلامت و حفظ ارزش‏ها و فرهنگ، بیمه نموده‏اند. امام صادق‏علیه السلام در مورد سرمایه گذارى معنوى براى نسل نو و حفاظت نوجوانان از گروه‏هاى منحرف و كج اندیش، مى‏فرمایند: « نوجوانان خود را با احادیث ما آشنا كنید قبل از این كه مرجعه (یكى از گروه‏هاى منحرف) بر شما پیشى گیرند. »(1)

ارتباط با نسل جوان

هدایت و تربیت نسل جوان به لحاظ اهمیتى كه دارد امروزه بیش از گذشته مورد توجه اندیشمندان و جوامع مختلف قرار گرفته است. جوان داراى خصوصیات عاطفى، اجتماعى و جسمانى است. حساسیت، تنوع خصلت‏هاى رفتارى، هیجان‏هاى درونى، علاقه شدید به دوستى با همسالان، عدم كنترل رفتار، حب ذات، الگو پذیرى و تقلید، افتخار به شخصیت و تشخص‏طلبى و میل به آزادى، شمه‏اى از ویژگى‏هاى اوست.

با توجه به این ویژگى‏ها، شیوه رفتارى امام صادق‏علیه السلام با جوانان، و همچنین سخنان و دستور العمل‏هاى آن حضرت براى جوانان و برخورد با آنان، بهترین نسخه شفا بخش و راهگشاست. نگاه‏هاى مهربان، بزرگداشت ‏شخصیت، توجه به استعداد و صلاحیت آنان، احترام به نیازهاى فردى و اجتماعى، رفتار محبت‏آمیز و حكیمانه و سرشار از عاطفه و خلوص، موجب جذب جوانان به سوى آن حضرت بود.

آن حضرت به سرعت پذیرش سجایاى اخلاقى در نوجوانان توجه كرده و به ابوجعفر; مؤمن طاق مى‏فرماید:

«بر تو باد تربیت نوجوانان، زیرا آنان زودتر از دیگران خوبى‏ها را مى‏پذیرند.»(2)

در اینجا به ذکر چند  نمونه از شیوه‏ها و راه كارهاى عملى برخورد و هدایت جوانان در پرتو گفتار و رفتار صادق آل محمدعلیه السلام مى‏پردازیم:

1 - رفتار نیكو و ملایم

نوجوان ، قلبى پاك ، روحى حساس و دلى نازك و عاطفى دارد پس در برخورد با او باید راه نرمى و ملایمت پیش گرفت. نگاه مهربان، ارزش دادن به شخصیت و رفتار خوش، بهترین شیوه ارتباط با اوست. محبت، اظهار علاقه، صدا كردن با القاب، عناوین و نام‏هاى زیبا او را به سوى مبلغ و مربى جذب مى‏كند و در این حال مى‏ توان ارتباط قلبى و عاطفى با او ایجاد كرد ، سخنانش را شنید ، راهنمایى كرد ، لغزش‏ها را متذكر شد و بالاخره درعالم دوستى كه یك ارتباط شدید روحى و عاطفى برقرار است ، مى‏توان صفات زیبا را به او القاء نمود، نیازهاى بسیارى را از او برطرف كرد و او را از آلودگى‏ها بر حذر داشت ، زیرا گرایش جوان به خوبى‏ها و زیبایى‏ها از دیگران بهتر و سریع‏تر انجام مى‏پذیرد.

امام صادق علیه السلام فرمود:«هر كس سه خصلت را دارا نباشد از ایمان خود سودى نخواهد برد: اول - بردبارى، كه جهل نادان را برطرف كند. دوم - پارسائى، كه او را از حرام باز دارد و سوم - رفتار نیكو كه با مردم مدارا نماید.» (3)

2 - آگاهى دادن در مسائل دینى

یكى از علل دین گریزى برخى جوانان و نوجوانان ، عدم آگاهى به مسائل دینى است ؛ زیرا انسان طبیعتا هر چه را نشناسد به سویش نمى‏رود و افكار واحساسات و حواس خود را به سوى آن معطوف نمى‏دارد. اما شناخت و آگاهى از خوبى‏ها و زیبائى‏ها به ویژه اطلاع از منافع آن، سریعا انسان نفع طلب را جذب كرده و آن را در نزد وی، دوست داشتنى مى‏كند. براى همین اگر جوانان با آثار ، بركات ، احكام و معارف دین آشنا شوند ، فاصله شان با حقایق دینى كم خواهد شد.

امام صادق علیه السلام به بشیر دهـّان (روغن فروش) فرمود: « از دوستان ما كسى كه در دین خود اندیشه و تفقه نكند ارزش ندارد. اى بشیر! اگر یكى از دوستان ما در دین خود تفقه نكند و به مسائل و احكام آن آشنا نباشد، به دیگران (مخالفین ما) محتاج مى‏شود، هر گاه به آن‏ها نیاز پیدا كرد آنان او را در خط انحراف و گمراهى قرار مى‏دهند در حالى كه خودش نمى‏داند.»(4)

ضرورت یادگیرى احكام دینى در منظر پیشواى ششم آن قدر مهم است كه مى‏فرماید: « اگر به جوانى از جوانان شیعه برخورد نمایم كه در دین تفقه نمى‏كند او را تأدیب خواهم كرد.» (5)

3 - شناساندن آسیب‏هاى اجتماعى

آشنا نبودن نسل جدید با آفت‏هاى اجتماعى ، موجب افت ارزش‏هاى اخلاقى ، توفیق دشمنان فرهنگى و رواج خلاف و حرام در میان آنان مى‏باشد. اگر جوانان مسلمان با این آفت‏ها آشنا باشند و از عواقب بد آن در میان افراد جامعه اطلاع یابند، بنابر فطرت پاكى كه خداوند در نهاد ایشان قرار داده از آن آفات‏ فاصله خواهند گرفت و دامن خویش را به چنین آفات اجتماعى ، آلوده نخواهند كرد. صادق آل محمد علیه السلام مواردى از آفت‏هاى اجتماعى را چنین فهرست كرده است : « به برادر ایمانى خود ستم ننماید ، او را فریب ندهد ، به او خیانت نكند، او را كوچك نشمارد، او را دروغگو نخواند، به او اف نگوید و اگر به او اف بگوید (غرغر كند) دوستی ‏بین آن دو قطع مى‏شود و اگر به برادر ایمانى‏اش بگوید تو دشمن من هستى ، یكى از آن دو كافر [باطنى ]مى‏شود و اگر برادرش را متهم نماید، ایمان در قلب او ذوب مى‏شود مانند ذوب شدن نمك در آب.»

4 - ترغیب به دانش افزایى

یك جوان مسلمان باید از علوم روز آگاهى كافى داشته باشد. تخصص در كنار تعهد یك اصل مسلم و تردید ناپذیر در فرهنگ ما است. كسانى در عرصه زندگى به اهداف دلخواه خود مى‏رسند كه با شناخت دانش‏ها و مهارت‏هاى عصر خود به قله‏هاى سعادت نائل شده و با تعهد و ایمان خویش ، اعتماد افراد جامعه را به خود جلب كنند. از منظر حضرت صادق‏علیه السلام ، كسب دانش و مهارت‏هاى فنى براى یك جوان ضرورى است ، آن حضرت مى‏فرماید: « هیچ وقت دوست ندارم یكى از جوانان شما (شیعه) را ببینم مگر اینكه در یكى از دو حال ، شب و روز خود را سپرى كند : یا دانا باشد یا یاد گیرنده . » (7)

5 - عادت دادن به حسابرسى

یك تاجر زمانى در كار خود پیشرفت مى‏كند كه در هر شبانه روز به حساب خود رسیدگى كرده و سود و زیان معاملات خویش را بداند درغیر این صورت بعد از مدت كوتاهى سرمایه و هستى خود را از دست ‏خواهد داد. جوانى ، یك سرمایه و فرصت ‏بسیار عالى براى هر شخص است . اگر جوانی به حساب عمر خود رسیدگى نكند و نداند كه در مقابل عمر خویش چه چیزى به دست آورده است ، در آینده‏اى نه چندان دور سرمایه ی معنوى خویش را به باد فنا خواهد داد. اما اگر به حساب روزانه‏اش برسد و ببیند كه در مقابل هر روز از دست رفته ، یك قدم به سوى كمال برداشته ، مسلما خوشحال شده و آن را تكرار می كند و در مقابل انحطاط فكرى و اخلاقى غمگین گشته و سعى در جبران آن داشته باشد ، بدیهى است كه رو به سوى رشد و ترقى خواهد نهاد . امام صادق‏علیه السلام به ابن جندب كه جوانی فعال ، پرشور و باایمان بود مى‏ فرماید: «اى پسر جندب! هر مسلمانى كه ما را مى‏شناسد شایسته است كه رفتار و كردار خود را در هر شبانه روز برخود عرضه دارد و حسابگر نفس خویش باشد تا اگر كار نیكى در آن‏ها دید ، بر آن بیفزاید و اگر كار بدى در اعمال خود مشاهده نمود ، از آن‏ها توبه كند ، تا در روز قیامت دچار ذلت و حقارت نشود. » (8)

6 - تعدیل حس دوست‏خواهى

انسان با انس به دوستانش احساس مسرت و لذت مى‏كند. او در همنشینى با رفیق شفیق ، نشاط و نیرو مى‏گیرد و این یك نیاز طبیعى اوست که باید نسبت به آن ارضاء شود. یك جوان در اثر این حس ، به سمت دوستان و همفكران خود كشیده مى‏شود ، اوعاشق رفاقت است و دنبال ارتباط با هم سن و سالان خود مى‏باشد. از طرف دیگر بر اثر غلبه احساسات و شور و شوق جوانى و نپختگى نگرش عقلانى ، ممكن است در دام دوستان ناباب بیفتد. از این رو در انتخاب یك دوست ممكن است دچار مشكلات گردد . امام جعفر صادق علیه السلام دقیقا روى همین نكته و به جوانان چنین رهنمود مى‏دهد: «دوستان سه دسته هستند:1- كسى كه مانند غذا در هر زمان به او نیاز هست و او دوست عاقل است. 2- كسى كه [براى انسان] مانند بیمارى و درد [رنج آور] است، او دوست احمق [و نادان] است و 3- كسى كه وجودش براى فرد همانند داروى حیات بخش است ، که او رفیق روشن بین [و اهل تفكر] است.» (9)

7 - ضرورت ازدواج

هر جوانی فطرتاً نیازمند ازدواج است و باید به این نیاز خدادادى و طبیعى خود از طریق مشروع پاسخ دهد . اما بعضى جوانان با بهانه قرار دادن بعضى مشكلات و سختى‏ها از این سنت الهى روى بر تافته و خود را در دام نفس شیطانى گرفتار مى‏كنند. به آنان باید توجه داده شود كه این پیمان مقدس در میان تمام ملت‏ها وجود داشته و محبوب ترین بنیان نزد خداوند متعال است. با ازدواج، شخصیت و ایمان دو جوان كامل مى‏شود. صادق آل محمد علیه السلام فرمود: «من تزوج احرز نصف دینه فلیتق الله فى النصف الآخر؛ (13)كسى كه ازدواج كند نصف دینش را حفظ كرده است ، پس باید در نصف دیگرش تقواى الهى پیشه كند.» (10)

و در حدیث دیگرى آن حضرت به جوانان چنین پیام داد: «دو ركعت نماز فرد متاهل بر 70 ركعت ، نماز فرد مجرد برترى دارد.» (11)

8 - تشویق به نماز

بر اساس متون دینى ِ ما ، نماز عامل كمال انسان و حافظ او از آلودگى‏ها و صفات مذموم و ناپسند است. همچنین این رفتار معنوى تاثیر بسزایى در بیدار كردن روح نظم و حفظ نظام انسان دارد . نماز، تسلى بخش و آرامش بخش دل‏هاى مضطرب در انسان‏هاى خسته و نگران است. نماز شاخص رهروان راه خدا و بهترین وسیله ارتباط صمیمانه رب العالمین است. «[روز قیامت] اولین چیزى كه از بنده محاسبه مى‏شود نماز است. اگر از او نماز پذیرفته شد، سایر اعمالش پذیرفته مى‏شود اما اگر نماز او رد شد سایر اعمال [نیك] او نیز رد خواهد شد.» (12)

آن حضرت در مورد زیان‏هایى كه در اثر دورى از نماز براى انسان رخ مى‏دهد به ابن جُندب فرمود: «واى بر آن‏ها كه از نماز غفلت كنند ، در خلوت بخوابند و خدا و آیاتش را در دوران ضعف دین استهزاء كنند ، آنان كسانى هستند كه در آخرت بهره ندارند و خدا در روز قیامت ‏با آنان سخن نخواهد گفت ، آنان را تبرئه نخواهد كرد و عذاب دردناك براى آن‏هاست.» (13)

پى‏نوشت‏ها:

2) الكافى، ج 8، ص 93.

3) بحارالانوار، ج 75، ص 237.

4) منیة المرید، ص 375; اصول كافى ج 1، ص 25.

5) بحار الانوار، ج 1، ص 214.

6) وسائل الشیعه، ج 12، ص 208.

7) امالى طوسى، ص 303.

8) تحف العقول، ص 301.

9) بحارالانوار، ج 75، ص 237.

10) همان، ج 100، ص 219.

11) روضة الواعظین، ج 2، ص 374.

12) من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 208.

13) تحف العقول، ص 302.