نقش مردم در حکومت اسلامی چیست؟

نقش مردم در دو جنبه قابل بررسی است: یکی در مشروعیت بخشیدن به حکومت اسلامی و دیگری در عینیت بخشیدن به آن.

به اتفاق نظر مسلمانان مشروعیت حکومت رسول الله از سوی خدای متعال بوده است؛ یعنی خدا حق حکومت را به ایشان عطا فرمود و رأی و نظر مردم هیچ نقشی در مشروعیت حکومت آن حضرت نداشت.ولی در تحقق حکومت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقش اساسی از آن مردم بوده، یعنی آن حضرت با یک نیروی قهری حکومت خویش را برمردم تحمیل نکرد، بلکه خود مسلمانان از جان و دل با پیامبر بیعت کرده، با رغبت حکومت نبوی را پذیرا شدند. کمکهای بی دریغ مردم بود که باعث تحکیم پایه های حکومت پیامبر گشت.

در مورد مشروعیت حکومت امامان معصوم میان اهل تسنّن و شیعیان اختلاف نظر وجود دارد. اهل تسنن براین عقیده اند که حکومت هر کس – بجز رسول الله – با رای مردم و بیعت آنان مشروعیت می یابد. آنها معتقدند اگر مردم با حضرت علی (علیه السلام) بیعت نکرده بودند، حکومت آن حضرت نامشروع بود. ولی شیعیان معتقدند مشروعیت حکومت ائمه معصومین با نصب الهی است، یعنی خدای متعال است که حق حکومت را به امامان معصوم واگذار کرده است، و پیامبر اکرم نقش مبلّغ را در این زمینه داشته اند. از این رو علی(علیه السلام) با اینکه از سوی خدا به امامت و رهبری جامعه منصوب شده بود و حکومت ایشان مشروعیت داشت ولی 25 سال از دخالت در امور اجتماعی خودداری کرد، زیرا مردم با ایشان بیعت نکرده بودند. ایشان با توسل به زور حکومت خویش را برمردم تحمیل نکرد. در مورد دیگر ائمه نیز همین سخن درست است.

حکومت اسلامی در عصر غیبت

درباره حکومت در زمان غیبت معصوم باید گفت:

از آنجا که در نظر اهل تسنن زمان حضور امام معصوم با زمان غیبت تفاوتی ندارد – زیرا آنها امامت بعد از پیامبر را آن گونه که در شیعه مطرح است قبول ندارند – مشروعیت حکومت با رأی مردم است؛ یعنی اهل سنت معتقدند با رأی مستقیم مسلمانان یا تعیین خلیفه ی قبلی و یا با نظر شورای حلّ و عقد حکومت یک شخص مشروعیت می یابد. فقهای شیعه – به جز معدودی از فقهای معاصر – بر این باورند که در زمان غیبت "فقیه" حق حاکمیت دارد و حکومت از سوی خدا به وسیله امامان معصوم به فقها واگذار شده است. پس در زمان غیبت – مشروعیت حکومت از سوی خداست نه از سوی آرای مردم. نقش مردم در زمان غیبت فقط عینیت بخشیدن به حکومت است، نه مشروعیت بخشیدن به آن.

برخی خواسته اند نقش مردم در حکومت اسلامی – در زمان غیبت – را پررنگ تر کنند، از این رو گفته اند آنچه از سوی خدا توسط امامان معصوم به فقها واگذار شده، ولایت عامه است، یعنی نصب فقها همانند نصب معصومان برای حکومت و ولایت نیست، زیرا نصب امامان به گونه ای خاص و معیّن بوده است فقها به عنوان کلی به ولایت منصوب شده اند و برای معیّن شدن یک فقیه و واگذاری حکومت و ولایت به او باید از آرای مردم کمک گرفت، پس اصل مشروعیت از خداست، ولی تعیین فقیه برای حاکمیت به دست مردم است. این نقش افزون بر نقشی است که مردم در عینیت بخشیدن به حکومت فقیه دارند.

در مقام نقد و بررسی این نظریه باید گفت: یا مقصود گوینده این است که در زمان غیبت حکومت فقیه مشروعیت تلفیقی دارد، بدین معنا که مشروعیت ولایت فقیه به نصب الهی و نیز رأی مردم است، و به تعبیر دیگر: رأی مردم همراه با نصب الهی جزء تعیین کننده برای مشروعیت حکومت فقیه است، و یا اینکه مقصود این است که عامل اصلی مشروعیت حکومت فقیه در زمان غیبت نصب الهی است ولی خداوند شرط کرده است تا آرای مردم نباشد فقیه حق حاکمیت ندارد، یعنی رأی مردم شرط مشروعیت حکومت فقیه است نه جزء دخیل در آن.

به هر صورت که بخواهیم نظر مردم را در مشروعیت دخالت بدهیم، با این اشکال مواجه می شویم که آیا حاکمیت حق مردم بود تا به کسی واگذار کنند؟ پیشتر گفتیم حاکمیت فقط حق خداست، و امامان معصوم از سوی خدا حق حاکمیت برمردم یافته اند. اگر نظر مردم در مشروعیت حکومت دخالت داشته باشد، باید هر زمان که مردم نخواستند فقیه حاکم باشد، حکومت او نامشروع باشد، ولی گفتیم که فقیه در زمان غیبت حق ولایت دارد این حق با موافقت مردم تحقق عینی می یابد. افزون براین، لازم می آید که در صورت عدم موافقت مردم ، جامعه اسلامی بدون حکومت مشروع باشد.

منبع: آیه الله مصباح یزدی، مشکات هدایت، ج1، ص 30-29