شرایط محاسبه دقیق نفس

حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: «ثَمَرَةُ الْمُحاسَبَةِ إصْلاحُ النَّفْسِ؛ نتیجه حسابرسى، اصلاح خویشتن است».(1)

مردم در یک تقسیم تقسیم بندى به سه دسته تقسیم مى شوند:

الف) کسانى که در زندگى از نظر کمالات معنوى رو به جلو و پیشرفت هستند؛ روزى بر آنها نمى گذرد مگر اینکه بهره اى از کمالات دارند.

ب) گروهى که در زندگى درجا مى زنند و اعمال را مکرر انجام مى دهند و در اخلاق همان هستند که بودند نه پیشرفت دارند نه عقب گرد.

ج) کسانى هستند که در حال عقب گرد هستند و فرداى آنها بدتر از امروز آنهاست؛ و در نتیجه از نظر اخلاق در مرحله نازل ترى هستند.

این تقسیم بندى مضمون حدیثى است از امام صادق(علیه السلام) که در ادامه حضرت در جواب سؤال کننده اى که پرسید انسان مقامش بالاتر است یا فرشته؟ حضرت فرمود: «فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَ المَلائِکَةِ وَ مَنْ غَلَبَ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِن البَهائِمِ؛ اگر انسان عقلش بر شهوتش غلبه پیدا کند و در زندگى در حال پیشرفت باشد از فرشته بالاتر است، و اگر شهوتش بر عقلش غلبه پیدا کند از حیوان هم پست تر است».(2)

استفاده اى که از این حدیث مى کنیم این است که زندگى فقط به درد گروه اوّل مى خورد چون به هدف تکامل که همان اصلاح نفس و قرب به خدا باشد نزدیک مى شوند. حال باید خود را محاسبه کنیم ببینیم که از کدام گروه هستیم اگر دیدیم بر سرمایه اخلاق ما اضافه مى شود از گروه اوّل هستیم اگر زیاد و کم نشد از گروه دوم هستیم و اگر از سرمایه اخلاقى ما کم شد از گروه سوم هستیم.

علماى علم اخلاق گام چهارمى را که براى تهذیب نفس ذکر مى کنند، محاسبه است، و منظور از محاسبه این است که هر کس در پایان هر سال یا ماه یا هفته یا روز به محاسبه کارهاى خویش بپردازد، و عملکرد خود را در زمینه خوبى ها و بدى ها دقیقاً مورد محاسبه قرار دهد؛ مانند یک تاجر که در پایان هر روز یا هفته یا ماه به حسابرسى تجارتخانه خود مى پردازد. محاسبه چه در امور دین و چه دنیا یکى از دو فایده را دارد: اگر صورت حساب او سود کلانى را نشان داد، دلیل بر صحت عمل است و اگر زیان زیادى را نشان داد دلیل بر نادرست بودن عمل است که باید آن را اصلاح کند.

باید توجّه داشت که همه چیز در دنیا و آخرت داراى حساب است، چگونه انسان مى تواند از حساب خویش در این جهان غافل باشد در حالى که او باید فرداى قیامت به حساب خود برسد و اگر بخواهیم بار ما در قیامت سبک باشد باید در این جهان به حساب خود رسیدگى کنیم.

اهمیت محاسبه نفس در روایات

روایات در این زمینه فراوان است به عنوان نمونه چند حدیث را ذکر مى کنیم:

1. رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى فرمایند: «حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قبلَ اَن تُحاسَبُوا وزِنُواها قبلَ اَنْ تُوزَنُوا وتَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الاَْکْبَر؛ خویشتن را محاسبه کنید قبل از آنکه به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از آنکه شما را وزن کنند و آماده شوید براى عرضه بزرگ (روز قیامت)».(3)

2. امام على(علیه السلام) فرموده است: «ما اَحَقَّ لِلاِْنْسانِ اَنْ تکونَ لَهُ ساعةٌ لا یَشْغَلُهُ شاغِلٌ یُحاسِبُ فیها نَفْسَهُ، فَیَنْظُرَ فیما اَکْتَسَبَ لَها وَعَلَیْها فى لَیْلِها وَنَهارِها؛ چقدر خوب است که انسان ساعتى براى خود داشته باشد، که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت محاسبه خویش کند و ببیند چه کارى به سود خود انجام داده و چه کارى به زیان خود، در آن شب و در آن روز».(4)

3. از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده است که: «یا هِشامُ لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسَبْ نَفْسَهُ فى کُلِّ یوم فَاِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزادَ مِنْهُ وَ اِنْ عَمِلَ سَیِّئاً اِسْتَغْفَرَ اللهَ مِنْهُ وَتابَ؛ کسى که هر روز به حساب خویش نرسد از ما نیست، اگر کار خوبى انجام داده از خدا توفیق فزونى را بخواهد و اگر عمل بدى انجام داده استغفار کند و به سوى خدا برگردد و توبه کند».(5)

در اینجا به سه نکته مهم اشاره مى کنیم:

اوّل: چگونه محاسبه نفس کنیم؟ بهترین راه همان است که على(علیه السلام) بعد از نقل حدیث پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) که فرمود: «اَکْیَسُ الکَیِّسِینَ مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ؛ عاقل ترین مردم کسى است که به محاسبه خویش بپردازد؛ بیان مى فرمایند: مردى از آن حضرت پرسید: «یا أمیرَالمُؤمنینَ وَکیفَ یُحاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَهُ؛ اى امیرمؤمنان، انسان چگونه نفس خویش را محاسبه کند؟» امام(علیه السلام) فرمود: هنگامى که صبح را به شام مى رساند، نفس خویش را مخاطب ساخته و چنین بگوید: اى نفس امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمى گردد و خداوند از تو درباره آن سؤال مى کند که در  چه راه آن را سپرى کردى؟ چه عمل در آن انجام دادى؟ آیا به یاد خدا بودى و حمد او را بجا آوردى؟ آیا حق برادر مؤمن را ادا کردى؟ آیا غم و اندوهى از دل او زدودى؟ و در غیاب او زن و فرزندش را حفظ کردى؟ آیا حق بازماندگانش را بعد از مرگ او ادا کردى؟ آیا با استفاده از آبروى خویش، جلوى غیبت برادر مؤمن را گرفتى؟ چه کار مثبتى امروز انجام دادى؟

سپس آنچه را که انجام داده به یاد مى آورد و اگر عمل خیرى از او سرزده، حمد خدا و تکبیر او را به خاطر توفیقى که به او عنایت کرده بجا مى آورد، و اگر معصیت کرده از خداوند آمرزش مى طلبد و تصمیم به ترک آن در آینده مى گیرد... .(6)

دوم: نتایج و آثار محاسبه نفس چیست؟ در روایات تعبیرات گوناگون در این زمینه آمده که ذکر مى کنیم:

امام على(علیه السلام) فرموده است: «مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلى عیب هاهِ وَأَحاطَ بِذُنُوبِهِ وَاسْتَقالَ الذُّنُوبَ وَاَصْلَحَ الْعیب ها؛ کسى که محاسبه نفس خویش کند بر عیب هاى خویش واقف مى شود، و از گناهانش باخبر مى گردد و از گناه توبه مى کند، و خود را اصلاح مى نماید».(7)

و نیز فرمود: «مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سَعَدَ؛ کسى که به محاسبه خویشتن بپردازد، سعادتمند مى شود».(8)

شرایط محاسبه نفس

سوم: شرایط محاسبه نفس چیست؟ چند شرط را که علماى علم اخلاق بیان کردند ذکر مى کنیم:

1. در حساب کردن باید سخت گیر باشیم و کوچک ترین چیز را حساب کنیم از کوچکى گناه باید بترسیم، چرا که کسى که نافرمانى او را مى کنیم بسیار بزرگ است.

2. کنجکاوانه محاسبه کنیم و چیزى را از قلم نیندازیم حتى یک حرف و سخن بیجا که گفتیم در حسابمان بیاوریم.

3. محاسبه باید مستمر باشد و در طول سال انجام بگیرد.

4. بعد از حساب کردن باید نتیجه آن را بگیریم و ترتیب اثر بدهیم.

5. اگر دچار خلاف و اشتباه شد استغفار کند و عملاً جبران نماید. اگر آبروى مسلمانى را ریخته و مال کسى را از بین برد رضایت و حلالیت بطلبد.

خدایا به همه ما توفیق محاسبه نفس را عنایت بفرما.

پی نوشت ها :

1. غرر الحکم، ص 362.

2. وسائل الشیعه، ج 11، ص 164.

3. بحارالانوار، ج 67، ص 73 به نقل از اخلاق در قرآن، ج 1، ص 255.

4. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 154.

5. همان مدرک، ص 153.

6. بحارالانوار، ج 89، ص 250.

7. غرر الحکم به نقل از میزان الحکمه، ج 2، ص 409.

8. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 154.

28 روزه و فوائد آن

منبع : کتاب گفتار معصومین ج 2،آیت الله مکارم شیرازی