تفاوت‌های پنهان و آشكار تئاتر تلویزیونی و صحنه‌ای

برخی از كارگردان های تئاتر به اشتباه شبكه های تلویزیونی را امكانی برای اجرای صحنه ای فرض می‌كنند اما یك تله تئاتر باید به بخشی از قواعد دو رسانه تئاتر و تلویزیون وفادار باشد.

در تلویزیون تاكنون تله تئاترهای مطرح و شاخصی همچون چراغ گاز، بازپرس وارد می شود، فیزیكدان ها، همه پسران من، نكراسوف، كالیگولا، بازپرس و قطار ارواح ساخته و پخش شده است.

در این آثار كارگردان ها و بازیگران شناخته شده ای از جمله حمید سمندریان، بهزاد فراهانی، محمد رحمانیان، جمیله شیخی، مهتاب نصیرپور، هما روستا، علی عمرانی، فرهاد آئیش و اكبر زنجانپور حضور داشته اند.

با وجود قدمت كوتاه تاریخ تئاتر (به معنای غربی این هنر و جدا از صورت های نمایشواره ای و آیینی آن) در ایران در قیاس با سابقه 4000 ساله آن در جهان، بسیاری از كارگردانان و منتقدان این عرصه هنوز به تعریف درستی از تله تئاتر نرسیده اند.

هرچند مقاله های متنوعی درباره ساختار تئاتر تلویزیونی به رشته تحریر درنیامده است اما كارشناسان هنر نمایش بر این باورند: با توجه به آن كه فرآیند ارتباط در تئاتر صحنه ای و رسانه تلویزیون ضمن داشتن برخی اشتراكات دارای تفاوت های بنیادین هستند، باید نمایشنامه و نمایش صحنه ای ضمن حفظ اصالت های دراماتیك خود برای تولید به صورت یك برنامه نمایشی تلویزیونی، با شرایط و امكانات این رسانه منطبق شوند.

به باور كارشناسان ارتباطات در تئاتر صحنه ای یكی از تفاوت های بنیادین در نظام ارتباطی تئاتر صحنه ای، تلویزیون و سینما است زیرا ارتباطات در تئاتر صحنه ای، بی واسطه وسیله ارتباطی و به وسیله كنش و واكنش رو در روی اجرا كنندگان و تماشاگران انجام می پذیرد اما در تلویزیون و سینما ارتباط با واسطه كه همان تكنولوژی ضبط و پخش تصاویر متحرك هستند، انجام می شود.

ارتباط در تئاتر صحنه ای با مخاطبان اندك اما در تلویزیون و سینما كه وسایل ارتباط جمعی هستند، ارتباط با تعداد كثیری مخاطب انجام می شود.

همچنین در تئاتر صحنه ای ارتباط در مكانی واحد و تنها در زمان اجرا بین مخاطبان و اجرا كنندگان برقرار می شود؛‌ اما ارتباطات در تلویزیون و سینما در مكان های متعدد و زمان های دلخواه صورت می پذیرد.

از سوی دیگر فاصله جغرافیایی فرستنده (بازیگر) و گیرنده (مخاطب) در تئاتر صحنه ای اندك، و در تلویزیون و سینما فراوان است و بازخورد مخاطب در تئاتر صحنه ای در لحظه تولید و دریافت صورت می پذیرد، اما در تلویزیون و در سینما در دراز مدت است.

این عوامل نشانگر آن است كه فرآیند ارتباطی در تئاتر صحنه ای، سینما و تلویزیون در شرایط محیطی و زمانی متفاوتی انجام می شود؛ از این رو شرایط دریافت پیام توسط مخاطبان و به تبع آن چگونگی تاثیر بر مخاطب در این سه فرآیند ارتباطی متفاوت خواهد بود.

** تله تئاتر تماشاچیانش را از دست داد ولی مخاطبانش را نه

'رحمان سیفی آزاد' مدیر گروه فیلم و نمایش شبكه چهار سیما در این باره می گوید:‌ تله تئاتر یك قالب برنامه سازی تلویزیونی است اما برخی به غلط تفاسیر گوناگونی از این قالب دارند.

به گفته وی، آنچه در تلویزیون ایران رایج شده در فضای امروز جهان به گونه دیگری است. در تلویزیون جهان برای نخستین بار تئاتر به صورت زنده در مقابل دوربین ها به روی صحنه رفت و دوربین ها آن را به طور مستقیم انتقال دادند.

سیفی آزاد افزود: در ایران ابتدا تئاترهای ایرانی به صورت زنده روی صحنه می آمدند اما بعدها دیگر زنده بودن از آن گرفته شد و متون ویژه به اسم تله تئاتر ضبط می شد و تا سال 86 این سنت ادامه داشت.

این مدیر تلویزیونی معتقد است، در تبدیل یك تله تئاتر به چند قسمت باید ظرایف زیادی را در نظر گرفت.

سیفی آزاد می گوید: نگاه مجموعه ای به تله تئاتر یك اشتباه بزرگ بود اما اغلب تله تئاتر ها به دلیل كمبود بودجه تبدیل به مجموعه تلویزیونی شد.

'تئاترهایی كه چهار ساعته بودند، بدون توجه به اوج و فرود تعلیقی تنها به دلیل خرد كردن زمان به تله تئاترهای طولانی تبدیل كردند؛ برای نمونه تله تئاتری كه یك قسمت دو ساعته كشش داشت، در تعریف تلویزیونی به 7 یا 13 یا 6 قسمت تبدیل شد.'

این مدیر تلویزیونی تاكید كرد: به دلیل این كه تئاتر در اغلب موارد قصه محور نیست، تفكر و دیالوگ در آن اهمیت فراوان می یابد و نمی توان تفكر را چند تكه كرد.

وی در عین حال افزود: معدود تله تئاتر هایی كه تنظیم تلویزیونی شدند، مثل سوء ظن فتحی، به دلیل تعریف درست توانست مخاطبش را درگیر كند.

سیفی آزاد با بیان این كه در سال های ابتدای پیروزی انقلاب، توان تولید سریال های نمایشی در كشور وجود نداشت، ادامه داد: آن زمان هفته ای یك سریال ایرانی و یك اثر خارجی پخش می شد و چون امكان انتخاب محدود بود، تله تئاتر به عنوان یكی از برنامه های نمایشی بیننده بیشتری داشت.

وی افزود: با توسعه شبكه های تلویزیونی، كارهای نمایشی نیز بیشتر شد؛ در آن دوره تله تئاتر در معرض انتخاب مخاطبان بود و از تماشاچیان این قالب كم شد اما مخاطبانش ثابت بودند.

سیفی آزاد با بیان اینكه در دوره مدیریت ضرغامی بر صدا و سیما حجم برنامه های نمایشی تلویزیون روند افزایشی خود را ادامه داد: در همه دورانی كه سریال ایرانی زیاد داشتیم، تله تئاتر تماشاچیانش را از دست داد ولی مخاطبانش را داشت.

وی با تاكید بر اینكه بین تماشاچی و مخاطب باید تفاوت قائل بود، افزود: هر كسی كه چیزی را می بیند تماشاچی است اما كسی كه هدفمند برنامه ای را می بیند مخاطب است.

سیفی آزاد تاكرد كرد: با وجود افزایش سریال های تلویزیونی هنوز مخاطبان تله تئاتر را از دست نداده ایم.

** تلویزیون ایران در سه دسته تله تئاتر تولید كرده است

سیفی آزاد با تقسیم بندی تله تئاتر به سه گروه یادآور شد: تلویزیون در هر سه دسته اثر نمایشی تولید كرده است اما برخی این تقسیم بندی را نادیده می گیرند و توقع خود را به یك نوع خاص از تله تئاتر محدود می كنند.

وی افزود: برخی تصور می كنند كه متن تله تئاتر باید برآمده از متن صحنه باشد در حالی كه یكی از انواع تله تئاتر این شیوه است.

مدیر گروه نمایش و سریال شبكه چهار سیما افزود: در گذشته های دور همه تلویزیون های جهان از تكنیك تئاتر استفاده می كردند و به تدریج با پیشرفت تكنولوژی قالب ها متنوع شد.

سیفی آزاد، گزارش صحنه را یكی از شیوه های تله تئاتر عنوان كرد و افزود: اغلب تله تئاتر های جهان به صورت گزارش صحنه است و تماشاچی هم در برنامه حضور دارد و چون ما این امكان را نداشتیم و صحنه هایمان محدود بوده، تماشاچی را حذف كردیم اما به شیوه گزارش صحنه عمل كرده ایم.

وی افزود: در كار صحنه ای همه حواس مردم روی یك نقطه است و در یك جلسه تئاتر دلخواه مخاطب به روی صحنه می رود در حالی كه در تلویزیون این اتفاق تبدیل به چند قسمت شده اند.

سیفی آزاد تاكید كرد: نوع دیگر تله فلیم در تلویزیون های جهان این است كه متن را برای اجرای تلویزیونی می نویسند؛ در ایران هم تله تئاترهایی چون سوءظن، تله موش، عیش و نیستی، پسران طلایی، آقای توپاز، هویت و ...مردم برای اجرای تلویزیونی نوشته و ضبط شده است.

وی افزود: در این شیوه دوربین به درون صحنه می رود و ناظر بر صحنه نیست.

وی شیوه سوم را نگارش متن بر اساس قالب و قواعد تله تئار عنوان كرد و افزود: بسیاری از كارهای نمایشی كه در آپارتمان رخ می دهد قالب تله تئاتری دارد اما نام آن را سریال گذشته اند و كه البته این نوع كارها مورد توجه مخاطب عام قرار گرفته است.

**مخاطب باید آداب دیدن تئاتر را بلد باشد

این مدیر تلویزیونی درباره تغییرات جدید در ساخت و پخش تله تئاتر می گوید:‌ در دوره جدید شبكه چهار سیما فضای بیشتری به تله تئاتر اختصاص داده است یعنی اگر یك اثر 90 دقیقه كِشش داشت به آن زمان لازم را اختصاص داد.

سیفی آزاد افزود: اگر هم گاهی دیده شد كه متنی با جدول پخش هماهنگ نیست آن را به شرط تنظیم تلویزیونی چند قسمتی كردیم و دوربین را به داخل صحنه بردیم.

وی نگارش متن برای تله تئاتر را اقدام دیگری برای توجه به این گونه نمایشی در تلویزیون دانست و از 'پرواز از فراز تیر چراغ برق' و' سكوت' به عنوان آثاری كه دارای متن های ایرانی هستند، نام برد.

وی در عین حال بر این باور است: اشكال اساسی این است كه هنوز شكل سنتی تله تئاتر مرود توجه برخی دوستان است زیرا ظرفیت اجرای صحنه ای محدود است و همه مدعی اند كه تله تئاتر باید به آن شیوه تولید شود.

سیفی آزاد تاكید كرد: برخی از كارگردان های تئاتر شبكه های تلویزیونی را امكان اجرای صحنه ای فرض می كنند و یك گروه صحنه ای كه جایی اجرا نداشته انتظار دارد بیاید در تلویزیون اجرا كنند.

وی افزود: اگر تله تئاتر بر اساس گزارش صحنه ای اجرا شده باشد، چون متن صحنه ای داستان پرداز نیست و تفكر محور است مخاطب آن باید آداب دیدن تئاتر را بلد باشد.

این مدیر تلویزیونی با تاكید بر اینكه كسی كه نقد تله تئاتر می نویسد باید تئاتر را بشناسد، اظهار داشت: در آثار چند قسمتی دست اندركاران تلویزیونی تلاش می كنند تا اوج و فرودها و تعلیق های دراماتیك را لحاظ كنند.

وی با بیان اینكه در بسیاری موارد در تله تئاتر رویداد به معنای قصه گویی وجود ندارد، افزود: از آنجا كه تماشاگر سریال حوصله پیچیدگی ندارد و عادت دارد یك قصه را خطی دنبال كند، با دیدن تله تئاتر تصور می كند كه فقط عده ای فقط در حال حرف زدن هستند.

** تئاتر راه تبادل فكری با جماعت مرجع است

سیفی آزاد در پاسخ به اینكه آیا تله تئاتر ارزش سرمایه گذاری را دارد، گفت: این هزینه ها در تلویزیون به شدت لازم است زیرا یكی از راه های تبادل فكری با جماعت مرجع، تئاتر است.

به گفته وی، افراد تحصیل كرده آدم های مرجع و اثرگذارند و اگر نتوان با آن ها گفت و گوی فرهنگی برقرار كرد، نیازهای اطلاعاتی خود را از خارج كشور تامین می كنند.

این مدیر تلویزیونی ادامه می دهد:‌ قرار نیست یك برنامه با تمام مردم ایران ارتباط بگیرد؛ یك برنامه سیاسی شاید برای مدیران كلان پخش بشود اما این رسانه 70 میلیون تماشاچی دارد و هر برنامه نیز مخاطبان خاص خود را دارد.

وی مقایسه برنامه های تلویزیونی به نسبت تعداد تماشاگران هر برنامه را صحیح ندانست و گفت: در همه جاهای جهان تلویزیون باب گفت و گو را در حوزه های مختلف با مخاطبان خاص و عام باز نگه می دارند.