آسیب شناسی تبلیغات دینی(1)

در تبلیغات دینی چهار محور مهم وجود دارد:

1. ابزار تبلیغات

2. شیوه های تبلیغی

3. درون مایه ها و محتو

4. اهداف

1. ابزار تبلیغات

 ابزار تبلیغات، امکانات و وسایلی است که می توان پیام را به وسیله آنها گستراند ؛ مثل کتاب، مطبوعات، منبر، رسانه های سمعی و بصری، رایانه، ماهواره، سینما، تئاتر، نوار، تابلو، تلفن، فکس، تلگراف، تلکس و غیره.

2. شیوه های تبلیغی

 مجموعه ای از منش ها، روش ها و راهکارهای ویژه است که برای طرح و ابلاغ یک فکر و فرهنگ به کار گرفته می شود؛ مثل تبلیغ علمی، موعظه، خطابه، مناظره، امر به معروف و نهی از منکر، شعر، قصه، نامه، هنرهای نمایشی، هنرهای تجسمی، برهان و استدلال و...

مبلّغ، با شیوه تبلیغ عملی می کوشد تا با هنجارهای پرجاذبه رفتاری، دیگران را شیفته پیام و برنامه خویش سازد.

موعظه، شیوه ای است که در آن، مبلغ با سخنان نرم، عطوفت آمیز و خردمندانه خود غفلت های شنونده را می زداید.

خطابه، نوعی سخن گفتن است که در آن، سخنران با سبکی پر شور و حرکت آفرین، پیام خویش را القا می کند.

در مناظره و احتجاج، مناظره کننده می کوشد با استدلال و منطق، پیام خود را به طرف مقابل اثبات کند.

امر به معروف و نهی از منکر در واقع دعوتی فردی به شمار می آید. دعوت فردی، از کارسازترین برنامه های تبلیغی پیامبران بوده است؛ ولی اکنون این روش در جوامع اسلامی رنگ باخته و دعوت های جمعی و عمومی جایگزین آن شده است

این در حالی است که هنوز بسیاری از مبلغان مکاتب و مذاهب به ویژه مبلغان مسیحیت سرمایه گذاری فراوانی روی دعوت فردی دارند و علاوه بر تبلیغات گسترده جمعی در سطح جهانی، برای دعوت افراد برنامه ریزی می کنند و چه بسا مدت های مدید،

روی یک شخص کار تبلیغی می کنند! امروزه در جوامع اسلامی متأسفانه کمتر اتفاق می افتد که دلسوزان دین گستر و انسان پرور در اندیشه هدایت دل های تنها و اندیشه های رها باشند و شخصی را به سامان هدایت برسانند! در کلامی از حضرت علی(ع) درباره پیامبر اکرم(ص) می خوانیم: «طبیب دوار بطبه»(2) او پزشکی بود که با طب خویش، بسیار به دنبال بیمار می گشت. آری، او خود به دنبال نجات گمراهان می رفت و برای این کار، منتظر دعوت دیگران نمی ماند.

3. درونمایه ها و محتوا

محور سوم، درونمایه و محتوای تبلیغات است. در این محور بررسی می شود که چه درونمایه هایی باید با آن شیوه و ابزار ارائه شوند.

4. اهداف

 محور چهارم اهداف تبلیغات است که در این زمینه، اهداف دینی، سیاسی، اجتماعی، فردی و... قابل پژوهش است.

اکنون به آسیب شناسی در برخی از این قلمروهای چهارگانه می پردازیم.

ناهمگونی ابزار تبلیغات با تکنولوژی تبلیغی جهان، بزرگترین مشکل تبلیغات ماست. اگر امروز از اینترنت به گونه ای کارساز بهره نبریم، اگر از رسانه های پیشرفته سود نجوییم، اگر کیفیت تبلیغات دینی را تهاجمی نسازیم، تهاجم پذیر و فرودست خواهیم ماند، آنگاه شاهد خواهیم بود که بسیاری از کالاهای تجاری در جهان، از سمبلها و نمادهای فرهنگ اسلامی مشهورتر گشته اند.

بدین ترتیب، استفاده اصولی و صحیح و بهره جویی کارساز از شبکه های جهانی رایانه ای، می تواند کمبودها را در زمینه ابزار به طور محسوسی رفع نماید.

ما در بحث خود پیرامون آسیب شناسی شیوه های تبلیغی، تنها به آسیب شناسی سخنرانی و خطابه می پردازیم.

این شیوه سابقه ای بس کهن دارد و یکی از عوامل بسیار توانمند سیاسی اجتماعی است و نقش بسزایی در دگرگونی های تاریخی داشته است و امروزه نیز از متداول ترین شیوه های تبلیغ دینی به حساب می آید.

بی تردید، گسترش فرهنگ دینی وامدار خطابه و سخنرانی های مبلغان در طول تاریخ است، بنابراین آسیب زدایی از خطابه و سخنرانی، حساس ترین مسئله در تبلیغ است. ما در اینجا مهم ترین آسیب های خطابه را مرور می کنیم:

1. عدم فصاحت

سخن غیر فصیح، سخنی است که در آن واژه های غلط، نا آشنا، و ناهنجار به کار رفته باشد؛ در بسیاری از سخنرانی ها، بدون توجه به سطح دانش شنوندگان، تعابیر کهنه و نامأنوسی چون: «قس علی هذا»، «ثم ماذا»، «هکذا»،«فلذا»، «کف نفس» و... به کار گرفته می شود! باید دانست که استفاده از اصطلاحات ویژه محلی، علمی و حوزوی باعث ناهنجار شدن سخنرانی می گردد، بنابراین خطیب باید واژه هایی را برگزیند که همه فهم، زیبا، استوار، موزون و صحیح باشند.

ویژگی دیگر سخن غیر فصیح، ناهنجاری در ترکیب واژه هاست؛ اگر جمله هایی که در سخنرانی به کار می رود با قواعد دستوری هماهنگ نباشد، دلزدگی پدید آورده و شأن سخن را تنزیل می دهد.

2. ناتوانی در گزینش موضوع

از آسیب های جدی این شیوه، ناتوانی سخنران در گزینش موضوع زنده، جذاب، مفید و همساز با واقعیت های موجود است. اصولاً یک سخنرانی مطلوب، باید همسو با واقعیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی باشد و در آن از موضوع های موزه ای و کلیشه ای پرهیز شود. یکی از علل موفقیت مرحوم آقای فلسفی در خطابه، گزینش موضوع های تازه و زنده بود و نقش پویا و کم بدیل استاد مطهری در فرهنگ کنونی ما وامدار گزینش موضوعات زنده و همخوان با واقعیت هاست.

3. یکنواخت بودن

یکنواخت و تنوع نداشتن، از آسیبهای دیگر خطابه است؛ لذا سخنران باید از شعر(3)، قصه و تمثیل استفاده کند و آهنگ صدایش را هماهنگ با مطالب تغییر دهد تا یکنواختی مطالب و صدا، خستگی پدید نیاورد.

قرآن کریم از عنصر قصه استفاده های فراوان کرده است و امیر بیان آموزگار بی نظیر سخن، حضرت علی (ع)، دهها بار سخن خویش را با شعری از شاعران یا ضرب المثلی متداول آمیخته است. در روایات ما حکایات بی شماری آمده است؛ لیکن این قصه ها خرد پرور است، نه خیال گستر، حکمت آموز است، نه شهوت افروز. خدای متعال می فرماید: «نحن نقص علیک احسن القصص»(4) ما بهترین سرگذشت ها را برای تو حکایت می کنیم.(5)

4. جناح گرایی

فاجعه بسیار ناخوشایند زمان ما، جناح گرایی برخی از مبلغان دینی است. جانبداری های آشکار از یک گروه سیاسی ویژه، شخصیت گوینده را پیش مخالفان آن تباه می سازد، حالت پذیرش را از آنان می گیرد و نگاه ها و داوری ها را به غرض و کینه آلوده می کند.

جناح بازیها، شنوندگان معارف را به شدّت کاهش می دهد و قداست تبلیغات دینیرا فدای مسائل سیاسی می سازد، لذا دین، به جای هدایت سیاسی تبدیل به ابزار سیاسی می شود و به جای حاکمیت بر سیاست، محکوم سیاست بازان می گردد. مبلغان شأنی چونان پیامبران دارند و مسؤولیت آنان هدایت و نقد همه جناح ها و معرفی شریعت محمدی و علوی است ؛ نه ارائه سیاست حزبی.

دین اسلام رسالت جهانی دارد؛ بنابراین مبلغان باید موقعیت برتر خویش را بشناسند و به همه مردم جهان بیندیشند؛ نه به منافع محدود و اندک یک حزب یا جناح. آنان باید برای اقامه عدالت جهانی و هدایت بشر بکوشند؛ نه برای پیروزی حقیر و زودگذر یک جناح خاص. همت خطبای مخلص، دین گستر و خدا باور بایدهدایت همه سیاست ها و سیاستمداران باشد؛ نه مزدوری برای گروهی خاص.

ما قاطعانه می گوئیم که سیاست ما عین دیانت ماست و این دیانت، به ما اخلاق، تقوا، آخرت اندیشی، اخلاص و عدم وابستگی و جهان اندیشی را می آموزد. ای مبلغان دین گستر! بیایید فراتر از منافع گروهی بیندیشیم، تا تعصب های بیجا، محبت های کورکورانه و کینه های بی دلیل، ما را مفلوک و عقده ای نسازد و زندانی جهل نگرداند.

5. غیر عقلی، غیرعلمی و غیر مستند بودن مطالب

 غیر استدلالی بودن، نداشتن استناد دقیق، نداشتن پشتوانه عقلی، عملی و دینی و استناد به شنیده ها، بیماری بزرگ سخنوری در طول تاریخ بوده است.

استناد به خواب ها و مکاشفه هایی که به هیچ وجه حجت شرعی ندارد، به جای تکیه بر نص صریح یا برهان قاطع عقلی و دینی، از آفتهای فرهنگی محسوب می شود و تماماً جهل گستر و جاهل پرور است. سخن باید مستند به مدارک اصیل و صحیح دینی و منابع علمی و اصول عقلی باشد.

6. ستایش گری

ضعف های برخی از سخنرانی های مذهبی، ستایش های نابجا است. در این زمینه، مجالس ترحیم، بستری برای مدح و ستایش اشخاص است. حضرت علی (ع) فرمودند: «ایاک و الملق فانه لیس من خلایق الایمان»(6) از چاپلوسی بپرهیز! بی تردید آن از اخلاق برآمده از ایمان نیست و امام حسن عسکری(ع) فرمودند: «من مدح غیرالمستحق فقد قام مقام المتهم»(7) هر کس شخص غیر شایسته ای را بستاید، خویش را متهم ساخته است.

به طور قطع، مردم چنین مبلّغی را به دنیاگرایی، و داشتن مطامع مادی متهم می کنند.

7. تحقیر، پرخاش و مزاح های سبک

 باید دانست که سخن گفتن، همیشه محدود به حدود ادب است و ادب پایه زندگی اجتماعی است؛ بنابراین تحقیر کردن شنوندگان، یا جمعیتی خاص، یا پرخاش کردن به شخص یا اشخاص، به وقار و شخصیت گوینده لطمه زده و عقیده و عقده ها را به هم پیوند می زند، غیرت و تعصب را تحریک می کند و پذیرش بی غرض مطالب را دشوار می سازد.

گوینده مذهبی باید ادب و احترام را در مورد این افراد رعایت کند:

1. خداوند متعال، نام خدای متعال را با پسوند تکریم ذکر کند، مثلاً بگوید: خداوند عزّ و جل یا خداوند متعال و...

2. پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع)، سخنران مذهبی نباید نام شریف این بزرگان را بدون واژه حضرت، یا علیه السلام یاد کند.

شیخ عباس قمی(ره) وقتی نام امامی را اشتباه می نوشته هیچ گاه بر آن نام خط نمی کشیده، بلکه تنها برای رفع اشتباه، دور آن را نقطه چین می کرده است.

3. ادب نسبت به دانشمندان

4. ادب نسبت به مخالفان

5. ادب نسبت به مخاطبان

گوینده، هیچ گاه نباید بگوید: این چه نمازی است که تو می خوانی؟ این چه دینی است که شما دارید؟ و... می توان به جای دو واژه «تو» و «شما» از واژه های «ما» و «من» استفاده کرد. به این لحن مؤدبانه حافظ بنگرید:

گر مسلمانی از این است که حافظ داردآه اگر از پی امروز بود فردایی

8. عدم تناسب

نداشتن تناسب های گوناگون و رعایت نکردن همگونی، از آسیبهای دیگر خطابه هاست. خطیب باید ملتزم به رعایت این تناسب ها باشد:

1. تناسب زمانی

امام علی (ع) فرمود: «من عرف الایام لم یغفل عن الاستعداد» (8) آن کس که زمان را بشناسد از برخورد با رویدادهای آن غافل نمی ماند، بلکه برای مواجه با آنها، آمادگی پیدا می کند.

یک نشانه زمان شناسی این است که حوادث زمانه برای انسان قابل پیش بینی می شود و از پیش آمدها شگفت زده نمی شود. حضرت علی (ع) فرمودند:«اعرف الناس بالزمان من لم یتعجب من احداثه» (9) آگاهترین مردم به زمان، کسی است که از رخدادهای آن متعجب نگردد.

سخنران باید علاوه بر زمان شناسی عمومی، به مناسبت های ویژه زمانی چون عیدهای مذهبی و ملّی یا سال روزهای حوادث غم بار توجه داشته باشد.

2. تناسب مکانی

هر مکانی ویژگی خود را دارد. دانشگاه، نیایشگاه، و... هر کدام حال و هوای خاصی دارد و خطیب باید شرایط و موقعیت مکانی را در سخنرانی، مد نظر قرار دهد.

3. تناسب مطالب با موضوع سخنرانی

4. تناسب مطالب با مستمعان

مستمعان از حیث جنسیت، نژاد، سرزمین، کیش و آیین، سن، گرایش های سیاسی، حساسیت ها، سطح دانش و... با هم تفاوت دارند، لذا مطالب باید به تناسب این تفاوت ها طرح و بیان شوند. امام علی (ع) فرمودند : «لکل مقام مقال»(11)

9. عدم تخصص و نداشتن آمادگی

از دیر باز برخی از خطابه ها، همانند بعضی از شعرها، بالبداهه و بدون آمادگی ایراد می شده است. سخنرانی هایی که بدون تخصص در قلمرو موضوع ارائه می شود و سخنران درباره موضوع آمادگی ذهنی ندارد،

وقت شنوندگان را تباه کرده، تبلیغات دینی را نا کار آمد می گرداند و به شخصیت سخنران لطمه می زند. گوینده باید موضوعی را برگزیند که به آن احاطه داشته باشد، آنگاه مطالب آن را با طرح و برنامه ریزی آماده سازد و خود او نیز آمادگی روانی و اعتماد به نفس لازم برای این کار را داشته باشد و بدون دغدغه، اضطراب، ترس و شرم به ایراد سخن بپردازد و علاوه بر این، از سلامت جسمی اطمینان بخشی برخوردار باشد و بیماری یا فشار ادرار، اعصاب او را نفرساید. (12)

بنابراین، خطیب باید از سه جهت آمادگی داشته باشد:

1. آمادگی علمی و فکری

2. آمادگی روانی و آسودگی خاطر و داشتن اعتماد به نفس و اتکال به خدای متعال

3. آمادگی جسمی

«الکساندر هامیلتون» یکی از بهترین سخنرانان معاصر می گوید: «بعضی از اشخاص مرا نابغه می دانند، در حالی که آن چه از نبوغ دارم فقط این است که چنانچه موضوعی برای بررسی در دست داشته باشم عمیقاً مورد مطالعه اش قرار می دهم، به حدی که شب و روز درباره اش می اندیشم و کلیه جوانب آن را مورد تحقیق و تفحص قرار می دهم، بحدی که مغزم از آن اندیشه آکنده می شود. حاصل این کوشش و تلاش را نبوغ می دانند، در حالی که چیزی جز ثمره کار و تفکر نیست...!»

امام فرهنگ گستر شیعه حضرت امام صادق (ع)، فرمودند: «تجنّب ارتجال الکلام»(13) از بدون اندیشه سخن گفتن بپرهیز!

10. ناآراستگی سخنران

 آراسته نبودن لباس و ظاهر سخنران و یا داشتن حرکتهای نابهنجار چون بینی گرفتن، بازی با ریش و سبیل، دست زدن به عمامه، باز و بسته کردن دگمه ها، دست زدن به عینک، دست به هم مالیدن، دست را بالا و پایین آوردن، تنظیم عبا یا کت، نگاه آشکار یا مکرر به ساعت، تکان دادن شانه، تغییردادن نحوه نشستن، خاراندن صورت یا عضو دیگر بدن، پی در پی عرق زدودن، تنحنح،تر کردن لب بوسیله زبان و حرکت غیر عادی دستها، چشم بستن، یا تنها به یک سو نگریستن و... همه اینها در شنوندگان آشفتگی ذهنی پدید می آورد و دستاورد سخن را اندک می سازد.

منبع :

* مقاله حاضر از کتاب ره توشه راهیان نور، سال80 تهیه شده است.

پی نوشت ها:

1 محقق و مدرس حوزه علمیه قم

2. نهج البلاغه، خطبه 108.

3. به گفته پیامبر اکرم (ص) برخی از شعرها حکمت است ؛ ان من الشعر حکما (تحف العقول، ص 45).

4. یوسف، 3.

5 در قرآن کریم از تمثیل به طور گسترده استفاده شده است، به گونه ای که چندین کتاب درباره امثال قرآن کریم تألیف شده است.

6. غررالحم، ج 1، ص 76.

7 بحار الانوار، ج 74، ص 105.

8 تحف العقول، ص 98.

9 غررالحکم، ص 480، ح 11034.

10. امام صادق (ع) فرمودند: رب متکلم فی غیر موضعه، جنی علی نفسه بکلامه (بحار الانوار، ج 68، ص 282) چه بسا سخنگویی که در غیر جایش سخن بگوید، با سخنش بر خویش جنایت کرده است. و در روایت دیگری آمده است: لا تکلموا بالحکمة عندالجهال (بحار الانوار، ج 77، ص 130، ح 13) پیش نادانان، حکمت نگویید.

11. غرر الحکم، ج 2، ص 578.

12 سخنوری، نوشته: ک م حقیقی، ص 18.

13. بحار الانوار، ج 75، ص 104، ح 9.

پدید آورنده : حجت الاسلام و المسلمین حسن عرفان

تهیه و تنظیم : جواد  دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان