مجموعه ارگ، حافظه تاریخی تهران

ارگ تهران در زمان ناصرالدین شاه ، شامل محوطه ای بود که امروزه محدوده بین ضلع جنوبی میدان امام خمینی و قسمتی از خیابان امام خمینی ، بخشی از خیابان پانزده خرداد تا چهارراه گلوبندک ، خیابان ناصرخسرو و خیابان خیام از گلوبندک تا خیابان امام خمینی را در بر می گیرد.

در ارگ سلطنتی تهران بخش های متعددی وجود داشت که اکنون بسیاری از آنها تخریب یا از حالت اولیه خود خارج شده است.

میدان ارگ

این میدان وسیع که از دوره زندیه به جای مانده بود ، در زمان فتحعلی شاه «ارگ» نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه ، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان پانزده خرداد می شناسند. در اطراف ارگ خیابان هایی نیز وجود داشت که مهمترین آنها خیابان ناصریه ( خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران ، خیابان جباخانه ( خیابان بوذرجمهری – پانزده خرداد) ، خیابان جلیل آباد ( خیابان خیام) ، میدان توپخانه ( امام خمینی) و خیابان مریضخانه ( خیابان امام خمینی) بود.

میدان تاریخی ارگ تهران، اولین و قدیمی‌ترین میدان پایتخت بود. حوض آبی هم كه در روزهای گذشته در این میدان تخریب شد، دست‌كم 140سال پیش و در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده بود، این را نصرالله حدادی كارشناس تاریخ تهران به «روزنامه شرق» گفته  اما با این حال در قالب طرح ساماندهی میدان ارگ كه با نظر مثبت سازمان میراث فرهنگی و توسط شهرداری تهران در این میدان در حال اجراست، شكل و شمایل آن میدان تاریخی و آن حوض 140‌ساله به صورت كامل به وسیله چند لودر تخریب شد. اما در عین حال علیرضا بزرگوار، شهردار منطقه 12 تهران با رد این ادعاها گفته: « اقدامات ما در میدان ارگ تهران در راستای معماری ایرانی- اسلامی است و هیچ اتفاق ضد میراثی‌ای در این میدان صورت نگرفته است.»

مجموعه تاریخی ارگ تهران، ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی كشور است که حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب می شود. بر اساس شواهد تاریخی افغان ها پس از تصرف تهران در سمت شمال این محوطه پلی ساختند كه در مقابل آن دروازه ای احداث شد كه آن را ارگ نامیدند. در زمان آقامحمد خان قاجار، ارگ تقریباً در شمال تهران قدیم قرار داشت و یك طرف آن به حصار شهر و طرف دیگرش متصل به شهر بود اما در سال های بعد و با توسعه شهر تهران و ایجاد خیابان های جدید، ارگ در نقطه مركزی تهران قرار گرفت.

ارگ تهران و بعضی از ساختمان های داخل آن یادگار دوره صفویه است.

ارگ ، این محله قدیمی پایتخت، در گذشته ای نه چندان دور وسعت محدودی داشت. پیش از این و در سال هایی نه چندان دور حدود ارگ تهران از شرق به محله عودلاجان، از جنوب به محله بازار و سنگلج، از غرب به محله سنگلج و از شمال به اراضی بیرون شهر محدود می شد. در حقیقت وسعت این محدوده از ابتدای شكل گیری، تا سال 1285 هجری قمری كه میدان توپخانه جدید در اراضی شمالی تهران قدیم شكل گرفت، ثابت ماند و در این سال به واسطه ایجاد میدان توپخانه جدید و احداث خیابان شرقی _ غربی باغ شاه، اراضی محله ارگ در ضلع شمالی گسترش یافت و منطبق بر خیابان و میدان امام خمینی فعلی شد. این محدوده هم اكنون حدود 45 هكتار وسعت دارد.

نخستین تغییراتی كه به واسطه شهرنشینی و توسعه شهری در محدوده ارگ تهران آغاز شد به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری باز می گردد. نخستین طرح سامان دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر كردن خندق های اطراف آن و احداث خیابان های جدید آغاز شد و به تدریج سبك های جدید معماری در كاخ های اطراف ارگ رونق پیدا كرد و این محل كه یادگار دوره صفویه است، تغییر شكل یافت. محله ارگ تهران حافظه تاریخی قوی برای ثبت رویدادهای گذشته ایران بوده است.

بر اساس مستندات تاریخی، دارالفنون نخستین مدرسه علوم جدید، در این محل تاسیس و نخستین پارك عمومی تهران نیز در این محدوده ساخته شد.

شمس العماره كه زمانی مرتفع ترین ساختمان تهران بود، در محله ارگ استوار شد و نخستین موزه عمومی تهران و نیز تكیه دولت مهم ترین بنای مذهبی شهر نیز در این محدوده استقرار یافت. بر همین اساس ارگ تهران مهم ترین محله تهران قدیم محسوب می شد كه مجموعه ای از دستگاه ها و ارگان های مهم دولتی را در خود جای داده بود. امروزه اما از خیل خاطرات گذشته ارگ تهران، جز چند عكس، چند نام و تعداد محدودی ساختمان كه در مجموعه كاخ گلستان قرار گرفته، ردی باقی نمانده است.

بر اساس شواهد و مدارك تاریخی موجود، ارگ تهران نیز همانند سایر قلعه های شهری دارای تاسیسات دفاعی جداگانه ای بوده است، لبه های حصار و برج های اطراف ارگ تهران از معماری ویژه ای برخوردار بود و چنانچه از عكس های تاریخی بر می آید، لبه های حصار از خشت خام ساخته و كنگره دار بوده است. بخش هایی از نمای برج نیز با آجرهای نقش دار تزیین شده بود.

ارگ تهران به رغم اهمیت و موقعیت ویژه ای كه داشته دارای راه های ارتباطی متعددی نبوده است. در ابتدا و تا پیش از پایتخت شدن شهر تهران راه های ورود و خروج به ارگ منحصر به دو دروازه بوده است. یكی از این دروازه ها در سمت شمالی ارگ قرار داشته كه ارتباط ارگ را با خارج شهر برقرار می كرد و به دروازه دولت شهرت داشت. دروازه دیگری كه در سمت جنوب ارگ قرار گرفته بود، از سوی مردم نقاره خانه خوانده می شد و این دو دروازه تنها راه های اصلی ورود و خروج از ارگ تهران محسوب می شدند. غیر از این دو راه ارتباطی اصلی، راه های ارتباطی فرعی دیگری كه تاریخ شكل گیری آنها را به دوران نزدیك تری باید نسبت داد، وجود داشتند كه عامل ارتباط ارگ با عرصه های هم جوار آن بودند.

یكی از این راه ها در بخش شرقی ارگ در محل تقاطع فعلی خیابان ناصرخسرو و خیابان صور اسرافیل قرار داشت كه این راه معبری باریك با دروازه ای كوچك بود كه ارتباط شهر به ارگ را از طریق محله عودلاجان برقرار می كرد.

آن طور كه از گفته ها، تصاویر و نقشه های تاریخی بر می آید ظاهراً سر در عمارت شمس العماره از داخل خیابان ناصریه (1305 ه.ق) را باید ظاهراً چهارمین راه ارتباطی با عرصه های پیرامون تصور كرد. این راه ارتباطی، رابطه مجموعه كاخ های سلطنتی و بافت مسكونی جنوب ارگ و تكیه دولت از داخل ارگ را با محله موسوم به حیاط شاهی و با بازار مروی و بازار كنار خندق در خارج از ارگ برقرار می كرد.

علاوه بر این چهار راه كه راه های نفوذ ارگ به اطراف بود، به نظر می رسد راه های دیگری نیز به تدریج بر این تعداد افزوده شده باشد. وجود راهی به بیرون در قسمت جنوبی ارگ در انتهای كوچه تكیه دولت و راه دیگری در سمت غرب در انتهای خیابان در اندرون تا پیش از دهه 1280 ه.ق نیز احتمال دارد اما آنچه از نقشه ها مشخص است این راه ها نیز ارتباط ارگ را با عرصه پیرامون در این زمان (1309 ه.ق) برقرار می كرده اند. بنابراین می توان تصور كرد كه پس از طرح های شهرسازی دهه 1280 ه.ق تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر متوجه كاخ های سلطنتی می شده است.

حالا دیگر از این همه قدمت و تاریخ در محدوده ارگ تهران چیزی باقی نمانده و تنها آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، كاخ دادگستری، قسمت اصلی كاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان كلانتری ارگ، بانك ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت كشور است. این ساختمان ها هر چند در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده و از جمله میراث فرهنگی حفاظت شده تهران محسوب می شوند، اما هویت گذشته تهران قدیم رنگ باخته و حال و هوای ارگ قدیم تهران دگرگون شده است و به نظر می رسد تنها احیای این محدوده تاریخی به شكل گذشته آن می تواند بخشی از فضاهای هویت بخش پایتخت را دوباره زنده كند.

خبرگزاری میراث فرهنگی

روزنامه شرق