شرایط تحصیل علم
بسم الله الرحمن الرحیم
در نوشتار پیشین، در بیانات «آیت الله حق شناس» با استفاده از روایات معصومین علیهم السلام، مطالب زیبایی را درباره ارزش تحصیل علمی که برای زنده کردن دین باشد، خواندیم و دانستیم که دور افتادن از علم و اهلش موجب هلاکت است و باید در هر شبانه روز، اوقاتی را برای این مهم قرار داد.
استاد حق شناس درباره شرایط چنین تحصیل علمی، به مسأله قصد قربت و جنبه عبادی بودن آن اشاره کردند و اینکه هدف از آن باید خشنودی پروردگار و به نیت خدمت به ساحت مقدس شرع، نجات دادن بندگان خدا و متوجه کردن مردم به تکالیفشان باشد.
در ادامه، نکات دیگری را در این باره، از زبان آن عالم ربانی می خوانیم:
تواضع و فروتنی
آیت الله حق شناس می فرماید:
«شما هم اگر بخواهید وارد مهمان‌خانه‌ی الهی شوید؛ باید این صفاتی را که برای شما می‌خوانم داشته باشید:
امیرمؤمنان(علیه السلام) امتیازات متعلم و دانشجو را به یک انسان کامل تشبیه نموده و می‌فرمایند که رأس این امتیازات تواضع و فروتنی است.
پروردگار خطاب به نبیّ اکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنینَ (1)؛ یعنی به مؤمنین تواضع کن.
هر چه علم و دانستنی‌های من زیاد می‌شود؛ باید سر به زیرتر شوم. کسی مانند پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که شخص اول امکان است، «اول ما خلق الله» است، به توبه کنندگان سلام می‌کند!» (2)
حفظ چشم و گوش و زبان و...
استاد حق شناس می فرماید:
«اما سایر امتیازات کسی که به دنبال علم است، برائت چشم از حسد، مهیا شدن گوش برای شنیدن تعالیم اسلامی، حفظ زبان از دروغ و کنجکاوی برای یادگیری معالم دین است. محصل علم باید حسن نیت داشته باشد. سِلَاحُهُ لِینُ الْكَلِمَةِ (3): نرم زبان باشد، خوش‌برخورد باشد.
وقتی كه موسی و هارون پیش فرعون می‌رفتند، پروردگار فرمود: فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَكَّرُ أَوْ یَخْشى.(4) یعنی با نرمی با او صحبت كنید.
حِكْمَتُهُ الْوَرَعُ: یعنی باید پرهیزكار باشد.
ذَخِیرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ: ذخیره‌اش اجتناب ازگناهان باشد.
مَالُهُ الْأَدَبُ: به آداب اسلامی متخلق باشد.
زَادُهُ الْمَعْرُوفُ: زادش معروف، توشه‌اش نیكی كردن،
دَلِیلُهُ الْهُدَى: رهبرش قرآن باشد.
رَفِیقُهُ مَحَبَّةُ الْأَخْیَارِ: با خوبان همنشین باشد.
اگر کسی که به دنبال علم است، این امتیازات را داشته باشد؛ پروردگار یقین را در قلب او تثبیت خواهد کرد.
اگر همراه با تحصیل‌علم، تواضع آمد، حسن نیت آمد، ملایمت زبان آمد و با اجتماع به نحو صحیح برخورد کردید، همنشینی با خوبان آمد، ادب و حکمت آمد؛ معلوم می‌شود که علم تو «آیة محکمة» است و اگر این صفات همراه با علم پیدا نشد؛ معلوم می‌شود که «آیة محکمة» نیست.» (5)
این بیانات آیت الله حق شناس برگرفته از حدیث زیبایی است که ابی بصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که امیر المؤمنین علیه السلام می فرمود:
یَا طَالِبَ الْعِلْمِ إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ كَثِیرَةٍ فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ وَ عَیْنُهُ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْحَسَدِ وَ أُذُنُهُ الْفَهْمُ وَ لِسَانُهُ الصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ الْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ النِّیَّةِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَةُ الْأَشْیَاءِ وَ الْأُمُورِ وَ یَدُهُ الرَّحْمَةُ وَ رِجْلُهُ زِیَارَةُ الْعُلَمَاءِ وَ هِمَّتُهُ السَّلَامَةُ وَ حِكْمَتُهُ الْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ النَّجَاةُ وَ قَائِدُهُ الْعَافِیَةُ وَ مَرْكَبُهُ الْوَفَاءُ وَ سِلَاحُهُ لِینُ الْكَلِمَةِ وَ سَیْفُهُ الرِّضَا وَ قَوْسُهُ الْمُدَارَاةُ وَ جَیْشُهُ مُحَاوَرَةُ الْعُلَمَاءِ وَ مَالُهُ الْأَدَبُ وَ ذَخِیرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ وَ زَادُهُ الْمَعْرُوفُ وَ مَاؤُهُ الْمُوَادَعَةُ وَ دَلِیلُهُ الْهُدَى- وَ رَفِیقُهُ مَحَبَّةُ الْأَخْیَارِ. (6)
اى طالب علم، به راستى علم را فضائل بسیار است. [اگر مجسم شود،] تواضع سر او است، و بر كنارى از حسد چشم او، گوشش فهم است و زبانش راستى؛ حافظهاش، فحص و بررسى است و قلبش حسن نیت، و عقلش معرفت اشیاء و امور؛ دست او رحمت و مهرورزى است و پایش دیدار دانشمندان؛ همتش سلامت و حكمتش ورع، قرارگاهش نجات است و جلودارش عافیت و مركبش وفاء و سلاحش نرمش سخن؛ تیغ و شمشیرش رضا و كمانش مدارا و لشكرش گفتگوى با علماء است؛
سرمایه اش ادب، پساندازش دورى از گناهان، و توشه‌اش احسان است و شرابش سازگارى و راهنمایش هدایت و رفیقش دوستى با نیكان. (7)
انقطاع تحصیل علم، بدون نماز اول وقت و نمازشب
آیا به بهانه اینکه درس خواندن واجب ولی نماز شب و نماز اول وقت مستحب است، می توان همه چنین اموری را رها کرد.
استاد حق شناس می فرماید:
«شما باید از این موقعیت‌ها برای تحصیل علم استفاده بکنید. امروز دیدم یك محصلی وقت نماز جماعت در حال رفتن است! گفتم: وقت نماز است، كجا می‌روی؟ گفت: می‌روم منزل برای غذا خوردن! چنین شخصی برنامه ندارد. رفقای‌عزیز! خدا شاهد است که اگر شما آقایان طلبه نماز اول وقت‌تان را ترك بكنید، اگر تهجد و شب‌زنده‌داری را ترک کنید؛ تحصیلات شما منقطع خواهد شد. عشق و علاقه و استعداد را پروردگار باید بدهد.» (8)
علم در کنار اخلاق
آیت الله حق شناس می فرماید:
«مرحوم حاج میرزا جوادآقا ملکی تبریزی(ره) در کتاب «اسرارالصلاة» می‌فرماید: اگر کسی تحصیل را بر اخلاق مقدم بدارد؛ مدقِّق مشکِّک می‌شود، مانند فخر رازی که سلطان المشکِّکین شد و اما اگر تحصلاتش نورانی باشد؛ محقِّق مدقِّق خواهد شد.» (9)
همچنین می فرماید:
«اگر من مسلط برمباحث فلسفی باشم؛ اما ملكات اخلاقی را نداشته باشم، همین‌ها در عالم برزخ و ماورای طبیعت برای من ظلمت و حجاب خواهد بود.
هم رهبر کبیر انقلاب(ره) در درس اخلاق مدرسه‌ی فیضیه و هم آقای شاه آبادی(ره)-كه استاد در فقه و فلسفه و عرفان بودند- هر دو می‌فرمودند كه میزان در بینایی عالم‌آخرت، بینایی و بصیرت قلب است.
وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى (10) چون در دنیا احكام الهی را نادیده گرفتی و پشت سر انداختی؛ در عالم آخرت كور خواهی بود، چون تمام اعضا و جوارح تابع قلب‌اند، چون در دنیا قلبش كور است در عالم آخرت هم بصیرت ندارد: وَ مَنْ كانَ فی هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبیلاً (11)
یک کسی که در مدرسه‌ی فیضیه کتاب قوانین درس می‌داد، وقتی کتاب «اسرار الصلاة» مرحوم حاج میرزا جواد آقا (ره) كه كلام‌اش نور بود، زندگی‌اش نور بود، را در دست من دید؛ با اعتراض گفت: این چه کتابی است که در دست توست؟! اگر اینگونه کتابها را بخوانی؛ دیگر در درس من شرکت نکن!! این چنین استادی همه اصطلاحات را یاد گرفته؛ اما نتیجه‌اش فقط ظلمت و تاریکی شده است!» (12)
تحصیل علم برای خدمت، نه رسیدن به مقامات دنیوی
آیت الله حق شناس می فرماید:
«انسان اگر بخواهد علم‌اش الهی بشود؛ باید در تحصیل‌علم، نیت و قصدش خدایی باشد. باید بگوید: پروردگارا! من تحصیل علم می‌كنم، برای اینكه به افراد جامعه خدمت بكنم؛ نه اینكه مدرك بگیرم و به فلان مقام برسم. این مقامات باد هواست!
غایت علم روشنایی است. «العلم نورٌ». اگر برای علم غایت و هدف مادی معین کنید؛ علم را حقیر کرده‌اید.
اگر در راه خدا استقامت کنید؛ ایمان اشرابی نصیب قلب شما خواهد شد: لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الْإِیمَانَ (13)
امیرمؤمنان(علیه السلام) می‌فرماید: مؤمن راهی را كه هدف انبیاست، می‌بیند، آقاجان!
آن‌قدر شب‌ها بی‌خوابی می‌کشد، تا اینکه نوری در قلب او برق می‌زند.
با خشنودی پروردگار، به این مقام رسیده است: بِمَا اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَ أَرْضَى رَبَّهُ (14)
اگر به این مقام رسید، برای این بود که همیشه در صدد این بود که پرده‌ها و حجاب‌ها را از روی قلب خود بردارد و رضایت و خشنودی پروردگار را فراهم نماید.» (15)
پی نوشت ها:
(1) الحجر/ 88
(2) پایگاه وارثون
(3) الكافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص48، باب النوادر
(4) طه/ 44
(5) پایگاه وارثون
(6) الكافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص48، باب النوادر
(7) تر جمه از اصول كافى- ترجمه كمرهاى، ج1، ص139، (با اندکی تغییر در ترجمه)
(8) پایگاه وارثون
(9) همان
(10) (طه/ 124؛ و هر كس از یاد من روى بگرداند، براى او زندگى تنگ [و سختى] خواهد بود، و روز قیامت او را نابینا محشور مىكنیم.
(11) پایگاه وارثون
(12) الإسراء/ 72؛ و كسى كه در این دنیا كوردل باشد، در آخرت هم كوردل و گمراهتر است
(13) الكافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص220
(14) نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص337، من كلام له ع فی وصف السالك الطریق إلى الل ه سبحانه
(15) پایگاه وارثون
تهیه و فرآوری : حامد رهنما ، گروه حوزه علمیه تبیان
