فلزکاری جهان اسلام

در سده های میانه

مورخان روزگار پیشین گاهی از زرگران و مسگرانی نام برده اند که دارای مقامات جزئی در دربار و دولت حاکم بوده اند. این موضوع که صحت آن را می توان با توضیحات حرفه ای اضافه شده به امضا، اثبات کرد، نشان می دهد قشر صنعتگر احتمالا به خوبی آموزش دیده بوده و در آن روزگار دارای سواد خواندن و نوشتن بوده است.

به هر حال جزئیات زندگی و حرفه ای صنعتگران و فلزکاران تقریبا ناشناخته است. فلزکاران به ندرت کارهای خود را امضا می کردند، این نکته باعث شده اطلاعات درباره اسامی و موقعیت فلزکاران در متون تاریخی کم باشد.

فلزکاری مانند اغلب صنایع سده های میانه، حرفه ای خانوادگی بود. سیمونه سیجولی، جهانگرد ایتالیایی سده های چهاردهم میلادی ( هشتم هـ.) به صنعتگران دمشق نسبت خانوادگی و خویشاوندی می دهد. "نظم و ترتیبی که در بین آنها وجود داشت تحسین آمیز و با شکوه بود. اگر پدری زرگر بود پسران هرگز نمی توانستند حرفه ای جز ان داشته باشند. بنابراین این حرفه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شد" ( ریچل وارد: 1384، 21)

افراد غیر از خانواده معمولا به عنوان شاگردان کوچکتر ، به منظور یادگیری مهارت های صنعت فلزکاری، در کارهایی حقیرتر به کار گرفته می شدند. این موضوع را می توان از توضیحات زیر اشیا به جای مانده ثابت کرد. مثلا امضای بر روی یک شمدان به این گونه است: " بوسیله محمد بن فتاح از موصل تزیین شده است، مرصع کار شاگرد شجاع از موصل" هر صنعتگر در رشته ای خاص مهارت داشته است. مثلا باز از توضیحات شمعدانی که در بالا ذکر آن رفت چنین استنباط می شود که طراحی و مرصع کاری شمعدان هر دو توسط محمد بن فتاح صورت پذیرفته اماتوس فردی به نام اسماعیل ساخته شده است. این مسئله آنقدر تخصصی بوده که گاهی صنعتگران ممکن است در زمینه نوع فلز، روش یا نوع شیء بخصوصی مهارت داشته باشند و از هم تفکیکی شوند و گاهی اوغات تخصص های آنها قسمتی از نامشان را تشکیل می داده است؛ مثلا مسگر، ریخته گر، سطل ساز، حکاک، کنده کار و...

صنعتگر می توانسته کارگاه ثابت و یا سیار داشته باشد. بیشتر آنها در مراکز شهری کار می کردند؛ جایی که حامیان هنر به راحتی در دسترس بودند.اصولا در مرکز شهر هر خیابانی (راسته) به صنعتی خاص شهرت داشت. امروزه نیز هنوز در بافتهای قدیم شهر که مدرنیته شالوده آن را تخریب نکرده می توان این نوع تخصصی شدن محلات و خیابان ها را مشاهده کرد.

حتی این تخصصی شدن تا آنجا پیش رفته که شهرها نیز بنا به تخصص هنری خود تفکیک می شدند. مثلا بخورسوزها و آینه هایی از همدان، جام های شراب و ظرف های مرصع کاری شده از هرات، موصل و دمشق، همه توسط نویسندگان سده های میانه ذکر شده اند و مشخص است که هر کدام از این مناطق به تولید یک یا چند نوع صنعت شهره بوده اند.

هرمندان هر صنعت بسته به نوع کار خود کارگاه های ثابت و یا سیار داشتند و این امر نیز بدیهی است . مثلا ریخته گری که احتیاج به کوره و حمل وسایل سنگین دارد در کارگاه های ثابت انجام می شده ام هنری مثل مرصع ماری که ابزاری ظریف و قابل حمل داشته می توانسته به صورت سیار انجام گیرد.

با توجه به آنکه در حرفه فلزکاری تقلب فراوان انجام می شده، مثلا پایین آوردن عیار فلزات گرانبها با ترکیب با فلز ارزانتر و...، لازم بود که صنعتگر نزد حامی هنری خود (سفارش دهنده ) کار کند تا بیم گریز و یا تقلب کمتر شود.

علاوه بر این ، در ان روزگار کسی را به عنوان ناظر حرفه ای استخدام می کردند تا مخفیانه مراقب اعمال صنعتگران و کارگران آنها باشد و در انتها نیز اشیا را وزن می کردند.

به عنوان مثال مقریزی (مورخ مملوکی) نقل می کند: " وقتی خواجه علا الدین بن عرب ، ناظر حرفه های بازارهای قاهره بود، دستور ساخت ظروف مرصع کاری شده را از نقره و سکه هایی که توسط عروسش  تهیه شده بود، داد. او تخصصین مرصع کار را برای انجام این کار به خانه خویش دعوت کرد ف زیرا به عنوان محتسب ف می توانست از احتمال تقلب آگاهی یابد." (همان:25)

نکته جالب دیگر در بررسی آثار هنری خاصه فلزکاری این است که شباهتی کلی میان تمام آثار خطه اسلامی وجود دارد. هنرمندان صنعتگر برای ایجاد اثر هنری همواره به دنبال حامیانی بودند که هزینه های کار را تقبل کنند. برای همین موضوع گاهی مجبور به سفر و جلای وطن بودند. همین جستجو حامی توسط صنعتگر سیار، یکی از شیوه هایی بود که سبکهای فلز کاری و روش های آن را در سراسر جهان اسلام منتشر می کرد. به عنوان مثال فلزکاران مشهور موصل در سده های سیزدهم میلادی (هفتم هـ.) در سفر به مصر و سوریه، بی تردید مجذوب دربارهای ثروتمند ایوبی و مملوکی شدند. با این حال صنعتگران همیشه نمی توانستند به میل خود سفر کنند . مثلا تیمور گفته بود به منظور گرآوری صنعتگران دمشق و شهرهای دیگر، هرات را فتح کرده و آنرا پایتخت آینده خود قرار می دهد. لیست حقوق بگیران عثمانی مملو از نامهای ایرانی ، بوسنیایی، مجارستانی و مصریانی بو د که در جنگ تیمور به گروگان گرفته شده بودند. . شکی نیست که آنان گاهی اوقات مشتاق ورود به هرات بودند، چراکه یک فاتح می توانست تکیه گاه قوی تری نسبت به یک حاکم شکست خورده باشد.

صنایع دستی ایران/ هانس ای.وولف/ ترجمه دکتر سیروس ابراهیم زاده

فلزکاری اسلامی/ ریچل وارد/ ترجمه دکتر مهناز شایسته فر