دلایل سقوط اخلاقی جامعه قاجاری

بازخوانی کتاب اقتدار‌گرایی ایرانی در عهد قاجار

در میان انبوه مقالات و مجلات و کتاب‌ها و ‌ایمیل‌هایی که روزانه باید خواند و گاه در میان آنها مطالبی را نوشت کتاب جدیدی که درباره عصر قاجار نگارش یافته ، به جهت محتوای جایگاه ویژه‌ای دارد. این کتاب روایت فرهنگ سیاسی اقتدارگرا در ایران است که ریشه‌ای تاریخی داشته و در دو سطح جامعه و دولت به آشکاری دیده می‌شود و البته پیامدهای شومی در مسیر پیشرفت و توسعه ایران داشته است.وقتی سطر‌های این کتاب را می‌خواندم یاد یادداشت معروف مرحوم شریعتی افتادم با عنوان «یک و هزاران صفر جلوی آن» منظور شریعتی این بود که اگر یک در ابتدای صفر‌ها نباشد صفرها ارزشی ندارند. در نظام اقتدار گرا نیز گویی همه طفیلی وجود پادشاه یا سلطان هستند و تلاش برای همسویی و همراهی و همشکلی با او و تبعیت از خواسته‌های او آغاز انحطاط اجتماعی است که تفاوت‌ها را از بین می‌برد و شخصیت‌ها را در ذیل وجود سلطان لگدمال می‌کند. نویسنده در صفحه 42 و41 این کتاب می‌نویسد: اقتدار‌گرایی به واسطه ماهیتی که دارد تفکر انتقادی را از انسان‌ها سلب می‌کند... نظام اقتدار‌گرا بطور ناخود آگاه آدمیان را آموزش می‌دهد تا فقط تایید کنند و آنچه موجود است را تشویق و حتی توجیه کنند.اقتدارگرایی با هر نوع نوآوری فکری و فلسفی و روشی و پارادایمیک مخالفت می‌ورزد.

نویسنده در شرح ویژگی‌های جامعه اقتدار گرا و پیامدهای آن به نکته بسیار جالبی اشاره می‌کند آنجا که اتمیزه یا ذره ذره شدن جامعه را نیز از منظر اقتدارگرایی تحلیل می‌نماید و می‌نویسد: هنگامی که نظرات و منافع یک نفر یعنی شخص شاه ملاک و منطق مدیریت یک کشور و جامعه قرار می‌گیرد فکر و اندیشه و تفکر استدلالی انسان‌های دیگر ارزش خود را ازدست می‌دهد زیرا که افراد بنا به مصلحت و منافع خویش نهایت سعی خود را می‌کنند تا از کانون، زاویه نگیرند. نویسنده در بخش دیگری ازکتاب از سقوط اخلاقی جامعه اقتدارگرا سخن گفته و می‌نویسد:جایی که مزاج و سلیقه و خواسته‌ها و منافع فرد مطرح باشد و نه یک سیستم قاعده‌مند اخلاق سقوط کرده و بی‌معنا می‌شود.

دکتر سریع القلم در این کتاب از وابستگی اقتصادی عامه مردم به حکومت، سازماندهی سیاسی و اجتماعی مبتنی بر تبعیت، سلیقه گرایی به جای قانون و قاعده‌مندی،اولویت منافع فردی بر منافع عمومی و ملی، ذره ذره شدن جامعه، رشد تملق، توقف رقابت، فقدان نقد و تحلیل‌های واقع‌بینانه، فقدان فرهنگ مناظره و رشد جامعه‌ای بی‌اخلاق، به‌عنوان سرفصل‌های اصلی پیامدهای اقتدارگرایی نام برده و در باره هریک بحث‌های تفصیلی نموده است.

همچنین کتاب «اقتدار گرایی ایرانی در عهد قاجار» به رفتار ایرانیان در عهد قاجار در چارچوب عنوان‌هایی چون ضعف در ایجاد حفظ روابط پایدار، تمایل در بر هم زدن توافق‌ها، عصبانی شدن سریع، ناسازگاری در کار تشکیلاتی مطرح و درباره تاثیر این رفتارها در منظومه اقتدارگرایی عهد قاجار ایرانی اشاره کرده و در یک بررسی تطبیقی مفهوم کانونی که در چهار قرن اخیر برای خروج از اقتدارگرایی مطرح شده است، در میان کشورهایی چون ژاپن، چین، آمریکای لاتین و ایران مورد مقایسه قرار گرفته است.دکتر سریع القلم در این کتاب 235 صفحه‌ای که در 5 فصل ساماندهی شده است در فصل دوم از منظر تاریخی و جامعه شناختی سقوط زندیه و ظهور قاجاریه را بررسی کرده و در فصل سوم با هدف بررسی مشکلات سیستم‌سازی در ایران، تداوم نظام اقتدارگرا را در دوره قاجار و صدارت 7 پادشاه این سلسله بررسی نموده است.

فصل چهارم این کتاب با بررسی مقایسه ای، شیوه‌های خروج از اقتدارگرایی را پیش روی خواننده قرار داده است البته همراه با طرح پرسش‌های مهم و اساسی که خواننده را به فکر فرو می‌برد.

فصل پنجم به نتیجه‌گیری کتاب اختصاص دارد. در این فصل نویسنده ساختاری از متغیرهای دخیل در عقب‌ماندگی و اقتدارگرایی عصر قاجار را ارائه می‌دهد و ضمن مطرح ساختن مشکلات ساختاری، راه‌حل‌ها را نیز به طور غیر مستقیم بیان می‌کند. این فصل 44 نمونه از صفات و ویژگی‌های رفتاری و معاشرتی ایرانیان عهد قاجار را در فهرستی ارائه می‌کند و معتقد است که این خصلت‌ها هم در سطح جامعه و هم در سطح حاکمان و روشنفکران رواج داشته است، (ص216) چنانچه در نظام سیاسی و فرهنگی دوره پهلوی نیز نمود یافته بود.

علاقه‌مندان به مباحث تاریخی، مسائل ایران، توسعه، علوم سیاسی و جامعه شناسی مخاطبان اصلی تازه‌ترین کتاب استاد دانشگاه شهید بهشتی هستند.

چاپ نخست کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» را نشر و پژوهش «فروزان روز» در 225 صفحه با شمارگان 3300 نسخه و بهای 7500 منتشر کرده و در دسترس تاریخ‌پژوهان قرار داده است.

بخش کتاب و کتابخوانی تبیان