آیا زیارت اربعین از مختصات شیعیان است؟
آنچه باید بررسی شود این است که منظور از مؤمن در سخن امام حسن عسکری صلوات الله علیه چیست؟ دو احتمال در معنای کلمه مؤمن در این روایت وجود دارد: یکی اینکه منظور از انسان مؤمن، مؤمن به مفهوم عام آن است تا شامل تمامی مسلمان اعم از شیعه و سنی بشود. احتمال دوم این است که منظور ایمان و اعتقاد به امامت دوازده معصوم از اهل بیت پیامبر اسلام علیهم السلام باشد
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِه
. نساء/ 136برای پاسخ به این پرسش لازم است مضمون روایتی را که از امام حسن عسکری صلوات الله علیه وارد شده است مورد توجه قرار داد. متن روایت چنین است:
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْكَرِیِّ ع أَنَّهُ قَالَ: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ: صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ. (1)
حضرت عسكرى- علیه السّلام- فرمود: علامت مؤمن پنج است: پنجاه و یك ركعت نماز (واجب و مستحب) در شبانهروز، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست كردن، پیشانى به خاك نهادن، و بسم اللّه را بلند گفتن. (2)
دو احتمال در معنای مؤمن
در این روایت شریف پنج عمل از علائم ایمان شمرده شده است. آنچه باید بررسی شود این است که منظور از مؤمن در این حدیث چیست؟ دو احتمال در معنای کلمه مؤمن در این روایت وجود دارد: یکی اینکه منظور از انسان مؤمن، مؤمن به مفهوم عام آن است تا شامل تمامی مسلمان اعم از شیعه و سنی بشود. احتمال دوم این است که منظور ایمان و اعتقاد به امامت دوازده معصوم از اهل بیت پیامبر اسلام علیهم السلام باشد. در این صورت علامت هایی که در روایت بالا به آنها اشاره شده مختص به مؤمن به معنای خاص خود یعنی شیعه خواهد بود. که یکی از آن علائم، زیارت اربعین سالار شهیدان است.
این مقاله در صدد است تا روشن کند تمامی این اعمال از جمله زیارت اربعین از اعمال مختص به شیعه است نه غیر شیعه. برای رسیدن به این مهم چهار فقره دیگر روایت مذکور بررسی می شود که این اعمال مختص به شیعه هست یا نه؟ اگر ثابت شود که آن چهار عمل مختص شیعه است نتیجه گیری می شود که زیارت اربعین نیز از مختصات شیعیان است.
خواندن پنجاه و یک رکعت نماز از مختصات شیعه است
نخستین آنها خواندن پنجاه و یک رکعت نماز است که در شب معراج تشریع شد و با شفاعت پیغمبر به هفده رکعت نماز واجب در پنج نوبت و نوافل یومیه با نماز شب که جمعا سی و چهار رکعت می شوند تقلیل یافت. (3)
مرحوم مقرم می فرماید: «این پنجاه و یک رکعت از خصائص امامیه است، زیرا اهل سنت اگر چه در عدد فرائض با امامیه اتفاق [نظر] دارند ولی در عدد نوافل با امامیه توافق ندارند... در نوافل شب نیز با شیعه اختلاف دارند که گاهی هشت رکعت و گاهی دو رکعت و یا سیزده رکعت با بیشتر نوشته اند که در مجموع نوافل شب و روز با نمازهای واجب پنجاه و یک رکعت نمی شوند بنابراین پنجاه و یک رکعت فقط از مختصات امامیه و از علائم ایمان است.» (4)
بلند بسم الله خواندن مخصوص شیعه است
دوم از علائمی که در این حدیث تصریح شده، بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحیم است؛ زیرا تنها شیعه دوازده امامی است که بلند خواندن آن را به دلیل روایات اهل بیت علیهم السلام در نمازهای جهریه واجب و در نمازهای اِخفاتیه مستحب می داند. و در همین مورد فخر رازی می گوید: شیعه جهر به بسم الله الرحمن الرحیم را در نمازهای جَهریه و اخفاتیه از سنّت می دانند در حالی که جمهور فقهاء در این مسأله با آنها مخالفند. (5)
مثلاً ابن قدامة در مغنی ج1 ص478 و کاسانی حنفی در بدایع الضلیع ج1 ص204 و زرقانی در شرح مختصر ابی ضیاء در فقه مالکی ج1 ص216 نوشته اند: جهر به بسم الله... در نماز خلاف سنت است. بنابراین جهر به بسم الله در نمازها از خصائص شیعه و از علامات آنها می باشد. (6)
انگشتر به دست راست کردن از خصائص شیعه است
نکته سومی که در این حدیث به آن اشاره شده است مسئله انگشتر به دست راست کرده است که پیروان ائمه دوازده گانه به لحاظ روایات اهل بیت علیهم السلام به آن التزام ورزیده اند ولی جماعتی از اهل سنت با آن مخالفت نموده اند... ابن حجر نقل کرده است که: مالک تَختُّم به دست راست را مکروه می داند و به دست چپ باید باشد. و الباجی از علماء مالکیه تأکید دارد بر اینکه قول مالک یعنی استجباب انگشتر به دست چپ کردن از سایر اقوال ترجیح دارد. و شیخ اسماعیل بروسوی گفته است: در عقد الدرر آمده است که در اصل مستحب بوده است که انگشتر به دست راست پوشیده شود ولی چون این عمل شعار اهل بدعت و ظلمت شد از اینرو برخلاف آنها، سنت بر این شد که انگشتر را در انگشت کوچک دست چپ قرار دهند. (7)
تعفیر از خصائص شیعه است
مسأله چهارمی که در این حدیث شریف عنوان شده است مسأله تعفیر می باشد. تعفیر در لغت عبارت است از قرار دادن چیزی بر عفر یعنی خاک. و آنچه در این حدیث آمده قرار دادن جبین است بر خاک. حال اگر منظور از جبین پیشانی [باشد] چنانچه صاحب حدائق استظهار فرموده است و در مسئله تیمم نیز کثرت استعمال آن در همین معنا در لسان اهل بیت علیهم السلام دیده می شود. باید منظور از وضع جبین بر خاک این باشد که شیعیان هنگام سجده پیشانی بر زمین قرار می دهند، ولی اهل سنت ملتزم نیستند پیشانی بر زمین بگذارند؛ زیرا ابوحنیفه و مالک و احمد حنبل در یکی از دو قولی که از وی نقل شده سجده بر پر عمامه و بر دامن جامه و بر لباس خود را جایز دانسته اند!! (8) و اگر منظور از جبین در این حدیث شریف خود جبین باشد نه پیشانی، در این صورت منظور این است که هنگام سجده شکر دو جبین یعنی شقیقه ها را به عنوان خضوع و تذلل در پیشگاه خداوند بر خاک بگذارد و کاملا اظهار بندگی بنماید. و صاحب مدارک رضوان الله علیه نیز از همین جمله استحباب یا رجحان تعفیر دو شقیقه را استظهار فرموده است...در هر صورت چه منظور از جبین پیشانی باشد و چه منظور از آن شقیقه بین شیعیان دوازده امامی اختلافی در تعفیر و بخاک گذاشتم آن نیست، ولی اهل سنت آنرا قبول ندارند؛ نه در نماز و نه در سجده شکر!! نه تنها قبول ندارند بلکه نخعی و مالک و ابوحنیفه سجده شکر را مکروه می دانند. (9)
بنابر آنچه بیان شد به خوبی دانسته می شود که منظور روایت از مؤمن ، شیعه است و در نتیجه زیارت اربعین از اعمال اختصاصی شیعیان است.
پی نوشت ها:
1. تهذیبالأحكام، شیخ طوسی ج : 6 ص : 52
2. نصایح، احمد جنتى، ص: 231
3.سالار کربلا، فهیم کرمانی، ترجمه مقتل الحسین مقرم ، ص 582 انتشارات سیدالشهداء
4. همان
5. سالار کربلا، فهیم کرمانی، ص 583
6.همان،ص584
7.همان
8. سالار کربلا، فهیم کرمانی، ص585
9.همان، 586
سید روح الله علوی
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
