کاریکاتور در مطبوعات ایران

روزنامه ملانصرالدین

صنعت چاپ در اواخر قرن نوزدهم میلادی یعنی در دوره قاجاریه وارد ایران شد. در آن دوره خیل عظیمی از مردم ایران، قشری بیسواد بودند به همین دلیل استفاده از تصویر و مصورسازی روزنامه ها و مجلات، اولین ترفند ناشران و نویسندگان برای جلب نظر مردم از قشر عوام بود. در کنار روزنامه هاف مجلات طنز و کاریکاتور وارد عرصه نشر شد و به دلیل ساده فهمی و بیان صریح موضوعف توانست راحتر با عوام ارتباط برقرار کند.از طرفی ریشه های نهضت مشروطه در همین دوران ریخته شد و این نشریات به ظاهر فکاهی، نقش مهمی در شفاف سازی ذهن مردم کوچه و بازار نسبت به تحولات روز و آگاه سازی از جریانات توده ها را بر عهده داشت.

اولین نشریه درون مرزی ، در اوج دوران خفقان سلطنت ناصرالدین شاه، به سال 1310ه.ق با نام «شب نامه» ، توسط علیقلی صفروف، در تبریز نوشته و  منتشر شد. نام این مجله نیز به صورت نیشخند در برابر «روزنامه»، شب نامه نام گرفت. از طرفی به دلیل سانسورهای حکومتی و عدم آزادی مطبوعات این مجله به صورت مخفیانه انتشار می یافت و این نام با نهانی بودن این مجله نیز بی ارتباط نبود.

علیقلی صفروف به دلیل انتشار همین مجله، به عنوان پدر مطبوعات فکاهی ایران لقب گرفته است.

چند ماه قبل از پیروزی انقلاب مشروطه در 1285ه.ش،انتشار روزنامه جنجالی « ملانصرالدین» آغاز شد که به سان آموزگار جراید ایران، تحولی عمیق در صحنه مطبوعات ایجاد کرد. بعد از به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و آزادی مطبوعات، جراید بسیاری در سرتاسر ایران پدید آمد که هرچند شور و شوق نگارش داشتند ولی از قواعد ژورنالیستی بی اطلاع بودند. در چنین اوضاعی روزنامه ملانصرالدین مانند یک پیشکسوت سبک و سیاق نگارش را آموزش داد.

تا قبل از انقلاب مشروطه ، مجلات فکاهی فاقد تصویر بود ولی بعد از آن ، با ظهور نوابقی چون جلیل محمد قلی زاده، طنز تصویری نیز به کمک گرفته شد تا افراد بی سواد را نیز در اطلاع رسانی شریک کند. جلیل محمد قلی زاده با تصاویر طنزآمیز خود که بیشتر واقعیات تلخ قشر عوام را نشان می داد چنان تحولی در تاریخ طنز ایران برجای گذاشت که تصاویر این هنرمند نقطه عطف تاریخ کاریکاتور ایران محسوب می شود.

وی که در روزنامه ملانصرالدین ( انتشار در آذربایجان) تصویرسازی می کرد تلاش داشت تا در تصاویر طنزآمیزش که بیش از نصف روزنامه را پرکرده بود دلایل عقب ماندگی مسلمانان، حیات فرددی و اجتماعی ملل شرقی و استثمار دول غربی را به وضوع نشان دهد.

اگر بخواهیم خصوصیات هنر کاریکاتور را به صورت موجز بیان کنیم ، کاریکاتور تصویری است که دارای محورهای زیر به صورت توامان باشد:

1- اندیشه و تفکر

2- تصویر

3- طنز

به نظر می رسد که اندیشه و تفکر در هنر کاریکاتور ، محوری بسیار پراهمیت تر از دیگر هنرهای تجسمی است چرا که مثلا نمی توان هنر کاریکاتور را به صورت تجریدی و آبستره کار کرد بلکه باید در بیان مفهوم مورد نظر از لبه بسیار برنده و حساس طنز گذشت به طوری که نه تنها موضوع لوس و هجو نشده بلکه با نیشخند ظریفی اصل واقعه را به چالش بکشد و چنین چیزی بیش از همه ، نیازمند تفکر خلاق است.

می توان این طور گفت که هنر کاریکاتور امروزه در ایران رهاورد دو چیز است:

1- انقلاب مشروطه

2- روزنامه ملانصرالدین

دومین نشریه طنز و فکاهی ایران که به صورت تصویری و بعد از انقلاب مشروطه انتشار یافت، هفته نامه « حشرات الارض» بود که توسط حاج میرزا آقا بلوری به سال 1326ه.ق در تبریز منتشر می شد. مطالب این نشریه نیز به تبعیت از روزنامه ملانصرالدین، از زبان یک دیوانه بازارگرد به نام « غفار وکیل» بیان می شد. این هفته نامه در بیان انتقادات سیاسی خود لحنی بسیار کوبنده داشت. از دیگر تصویرگران این مجله می توان به حسین طاهرزاده بهزاد اشاره کرد.

آذربایجان طنز روزنامه لری/ ناظم آخوندوف/1358

تاریخ سانسور در مطبوعات ایرن/ کهن گوئل/ 1360

نامه انجمن کتابداران ایران/ محمد پیفون/ 1356

قیام آذربایجان در انقلاب مشروطه ایران/ کریم طاهر زاده بهزاد/ 1352