اندیشه های اقتصادی امام رضا(ع)/بخش دوم
سخنان اهل بیت (ع) در بردارنده خیر دنیا و آخرت است آن بزرگواران با رهنمودهای گران بهایشان، هم شیوه های خوشبختی در دنیا را فرا راه پیروانشان قرار داده اند و هم شیوه های خوشبختی در آخرت را. آموزه های به جا مانده از هشتمین امام ما نیز، هم در بردارنده رهنمودهای سامان بخشی به دنیای انسان هاست و هم به خوشبختی آخرت توجه دارد. بر این اساس و به منظور آبادانی دنیای آدمیان، به اندیشه های اقتصادی امام رضا(ع) اشاره می شود. در این نوشتار به برخی ازاین اندیشه های ناب اشاره می كنیم.
4. امام رضا(ع) و هشدار درباره فقر
هیچ یك از اهل بیت(ع) پیروانشان را به فقر و تهی دستی فرا نخواندند؛ چرا كه فقر، به طور طبیعی می تواند سرچشمه بسیاری از غصه ها، لغزش ها و تبه كاری ها باشد.
«بررسی مشكلات اجتماعی و سبب جویی نابسامانی ها روشن می سازد كه فقر اساس بسیاری از مشكلات اجتماعی و نابسامانی های زندگی فردی خانوادگی و اجتماعی است. تردید نیست كه انسان دراین زندگی، دركالبدی جای دارد از مواد طبیعی تشكیل یافته است و با اشیایی سر و كار دارد و در فضایی زندگی می كند به وسایل و كالاهای مادی نیازمند است. غذا، لباس، مسكن، نظافت و بهداشت، همه در طبیعت این زندگی و لازم تداوم حیات انسانی است و نبود یا كمبود هر یك از این امور، ناتوانی، بیماری و فرسایش و پیری زودرس را در پی خواهد داشت».(1)
برهمین اساس است كه امام رضا(ع) فرمود:
«المسكنة مفتاح البوس؛ بینوایی و فقر، كلید بدبختی و بیچارگی است.» (2)
آن حضرت در سخنی دیگر به نقش معیشت كافی در آرامش روحی و روانی انسان این گونه اشاره می فرماید:
«ان الانسان اذا ادخر طعام سنته حف ظهره و استراح؛ چون آدمی خوراك سال خویش را ذخیره كند، بارش سبك می شود و آرامش می یابد.» (3)
و باز از آن حضرت روایت شده است:
«اعمل لدنیاك كانك تعیش آبداً ؛ برای دنیایت چنان عمل كن كه گویا برای همیشه زنده ای.»(4)
شهید مطهری نیز در این باره می گوید: «پیغمبر اسلام؛ با هر نوع گدا صفتی و كلاشی سخت مبارزه كرده است.»پیغمبر اكرم(ص) فرمود: «در كار دنیای خودتان مصلح باشید!»؛ مصلح باشید، غیر از این است كه پول پرست باشید؛ یعنی كار صحیح و درست بكنید و دنیای خودتان را به سامان بیاورید و البته نسبت به آخرتتان نیز آنی غفلت نكنید».(5)
«به هر حال، مسئله اقتصاد، مسئله ای ساده و بی اهمیت یا كم اهمیت نیست. دین داری و معنویت، بقا و عزت، سربلندی، حماسه و اقدام، عفت و اخلاق، هنر و فرهنگ، امید و تكاپو و شورآوری و سازندگی هر جامعه ای بستگی دارد به چگونگی نظام اقتصادی آن جامعه، حتی باید اعتراف كرد كه بروز شایسته نبوغ و استعداد نسل ها، در شعبه های گوناگون علم و صنعت و اختراع و هنر و فكر و تعقل، متوقف است بر جوّ اقتصادی سالم. در جو سالم اقتصادی است كه یك متفكر می تواند درست بیندیشد و یك جراح، عمل دقیق خود را به خوبی انجام دهد و یك هنرمند، بیافریند و یك اخلاقی، تربیت كند... .»(6)
امام رضا(ع) در حدیثی دیگر می فرماید:
«اذا اقبلت الدنیا علی انسان اعطته محاسن غیره و اذا ادبرت عنه سلبته محاسن نفسه؛ هرگاه دنیا[ودارایی]به انسانی روی آورد، نیکی های دیگران را [نیز] به او می دهد و هرگاه به كسی پشت كند [و او فقیر شود]، نیكی های خودش را [ هم] از او می گیرد».(7)
«در توضیح این حدیث باید گفت: زندگی انسان به شخصیت او بستگی دارد و پایگاه و محور اصلی اثر گذاری و نقش آفرینی هركس، كیان، منش و شخصیت اوست. از این رو، نفی شخصیت، بسیار زیان بارتر از نفی شخص است. در این سخن، فقر، عامل نفی شخصیت شمرده شده است كه انسان فقیر دچار آن می شود و بر اثر آن ویژگی های مثبت خویش را از دست می دهد.»(8) درحالی كه از آن سو، دارایی و تمكن مالی می تواند در شخصیت سازی انسان چنان اثرگذار باشد كه او را از نیكی های اخلاقی دیگران نیز بهره مندكند.
5. تخصص مداری در سخنان امام رضا(ع)
در آموزه های دینی، به موضوع تخصص در كار و حرفه بسیار توجه شده است.
در قرآن كریم آمده است: آنگاه كه یوسف(ع) به عزیز مصر می گوید: «اجعلنی علی حزائن الارض؛ مرا بر خزائن این سرزمین بگمار!» از تخصص و آگاهی خویش در این باره می گوید و می فرماید: «انی حفیظ علیم همانا من نگاهبانی [امین] و [ كاردانی] آگاه [به این كار] هستم.» (یوسف: 55)
تخصص نداشتن در كار سبب می شود كه كار، خوب صورت نگیرد و در نتیجه زیان های فراوانی به بیت المال اقتصاد مسلمانان و اقتصاد خود شخص وارد شود. پیشرفت و شكوفایی اقتصادی در گرو تخصص و مهارت است و شخص در صورت ناآگاهی و تخصص نداشتن در كار و حرفه خویش، نه تنها پیشرفت نخواهد كرد، بلكه دچار ركود و عقب گرد خواهد شد.
امام رضا(ع) افراد را از سپردن كارها به دست افراد بی تشخیص و ناوارد بازداشته و این مسئله را جزئی از اسلام خالص دانسته و فرموده است:«... البرائة ممن نفی الاخیار... و آوی الطرداء اللعناء... استعمل السفهاء ؛ [جزو اسلام خالص است]، بیزار بودن از كسانی كه نیكان را تبعید كردند و كسانی را كه باید رانده می شدند، در مركز اسلامی پناه دادند و كم خردان [آگاهان و غیر متخصصان] را به كار گماردند».(9)
«امام رضا(ع)، نابسامانی، بی عدالتی، تبعیض، فقر، محرومیت و مشكلات جامعه اسلامی را به عللی نسبت می دهد كه از آن جمله: به كار گماردن جاهلان و اشخاص سفیه و ناآگاهان است. بنابراین، به كار گماردن كسانی كه از نظر فكر و فن اداره جامعه و تدبیرامور مالی و مدیریت اقتصادی و دیگر مسائل اجتماعی، تخصص های لازم را ندارند، باعث عقب ماندگی، نابسامانی، فقر و محرومیت خواهد بود».(10)
«بی گمان، مهارت، توانایی و معلومات تخصصی هر فرد در واقع، به مثابه دارایی و ثروتی است كه در اختیار اوست و همان طور كه دارایی را با توجه به بازده آن در فعالیت های اقتصادی به كار می اندازند، باید از مهارت و استعداد و معلومات تخصصی نیز به گونه ای در فعالیت های اقتصادی استفاده كرد. اگر فردی هزارواحد از پولی را كه در اختیار دارد، با نرخ بهره 12 در صد در سال قرض دهد، در پایان سال مالی دارای 1120 واحد پول خواهد شد؛ یعنی سود وام دهی او 12 درصد است. حال اگر او به جای قرض دادن، این مبلغ را مثلاً برای آموزش حرفه ای خاصی صرف كند و در نتیجه آن تخصص، صاحب درآمد بیشتری شود و درپی آن، به 14 درصد بازده برسد، گفته می شود كه تخصص، بازده بیشتری برای او داشته است تا مثلاً قرض دادنی كه البته سود حاصل از آن، اشكال شرعی نیز دارد».(11)
پی نوشت ها :
1. محمد حكیمی، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج 1، ص 68.
2. بحارالانوار، ج75، ص 260.
3. الحیاة، 6، ص 180.
4. شیخ حرعاملی، وسایل الشیعه، ج 17، ص 76.
5. شهید مطهری، پانزده گفتار، صص 25 و 26.
6. محمدرضا حكیمی، كلام جاودانه، صص 243و 244.
7. عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 130.
8. فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج 2، ص 69.
9. عیون اخبار الرضا(ع)، 2، ص 126.
10. معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی(ع)، صص 137 و 139.
11. دكتر حسن سبحانی، اقتصاد كار و نیروی انسانی، صص 92 و 93.
بخش حریم رضوی
