چگونگی وصول وجه چك بلامحل(بخش نخست)

بر اساس قانون تجارت، چك به منظور سهولت و سرعت عمل بیشتر در معاملات تجاری ایجاد شده تا در تبادل كالا جایگزین پول نقد باشد.

چك سندی است كه به موجب آن صادركننده به بانك محال علیه دستور می دهد تا وجوه موجود وی در آن بانك را كلا یا بعضا مسترد داشته و یا به محال علیه بپردازد.(دكتر حسین میر محمد صادقی كتاب جرایم علیه اموال و مالكیت)

چك برای اولین بار در غرب در سال 1374 میلادی در برخی از شهرهای ایتالیا مورد استفاده قرار گرفت و از آنجا به انگلستان، كانادا، آمریكا و فرانسه راه پیدا كرد.

برای اولین بار در سال 1311 به موجب قانون تجارت ایران، موضوع چك مورد توجه قانونگذار قرار گرفت، اما نخستین مقررات جزایی در باره چك بلامحل تحت عنوان ماده 238 مكرر قانون مجازات عمومی به تصویب رسید. در این ماده مجازات حبس به علاوه جزای نقدی برای صادركننده چك بلامحل پیش بینی شده بود.

صدور چك بلامحل در لایحه قانونی چك كه در آبان سال 1331 مشتمل بر 12 ماده و پنج تبصره به تصویب رسید، به صورتی مستقل عنوان مجرمانه پیدا كرد و از جرایم عمومی به شمار آمد، به نحوی كه اگر كسی چك بلامحل صادر می‌كرد، حتی در صورت گذشت و عدم شكایت شاكی، جنبه عمومی چك همچنان باقی می‌ماند.

از آن زمان تاكنون قانون چك چندین بار اصلاح شد و قانون فعلی چك، قانونی است كه در سال 1382 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

بر طبق ماده 310 قانون تجارت: 'چك نوشته ای است كه به موجب آن صادركننده وجوهی را كه نزد محال علیه دارد، كلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می نماید'.

بر این اساس چك سند انتقال و وسیله مبادله پول است كه در این انتقال سه نفر نقش دارند: صادركننده‌، دارنده چك و پرداخت‌كننده كه هر یك وظایف خاص خود را دارند.

صادركننده چك، شخصی كه چك را صادر و امضا می كند و دریافت كننده را مشخص می نماید.

دارنده چك: شخصی است كه برای نخستین بار چك را به بانك ارائه می دهد. برای مشخص شدن شخصی كه برای اولین بار چك را به بانك ارائه می كند، بانكها وظیفه دارند به محض مراجعه دارنده، هویت كامل و دقیق او را با ذكر تاریخ در پشت چك درج نمایند.

دارنده چك اعم از كسی است كه چك در وجه او صادر شده، یا به نام او پشت نویسی شده، یا حامل چك، یا قائم مقام آنان.

بانك محال علیه: بانكی كه چك در وجه آن صادر شده است، یعنی بانك پرداخت كننده وجه.

* انواع چك:

چك عادی: چكی است كه اشخاص عهده بانكها به حساب جاری خود صادر و دارنده آن تضمینی جز اعتبار صادركننده آن ندارد.

چك تأیید شده: چكی است كه اشخاص عهده بانكها به حساب جاری خود صادر و توسط بانك محال علیه پرداخت وجه آن تأیید می شود.

چك تضمین شده: چكی است كه توسط بانك به عهده همان بانك به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانك تضمین می شود.

چك مسافرتی: چكی است كه توسط بانك صادر و در وجه آن در هر یك از شعب آن بانك توسط نمایندگان و كارگزاران آن پرداخت می گردد.

چك برای این كه از طرف بانك قابل وصول باشد، باید دارای شرایط زیر باشد:

- محل صدور(شامل نام بانك و ‌شعبه و‌ كد شعبه ‌كه توسط بانك نوشته می شود)

- تاریخ صدور(كه توسط صادركننده نوشته می شود)

- امضا صادركننده چك(با امضای وی در بانك باید مطابقت داشته باشد.)

- مبلغ چك و نام شخصی كه چك در وجه او صادر شده است.

* مزایای چك:

چك در مقایسه با سایر اسناد تجاری مانند سفته و برات از امتیاز و اعتبار بیشتری برخوردار است و حتی قانونگذار برای صادركننده چك بلامحل مجازات كیفری حبس تعیین كرده است.

* صدور قرار تامین خواسته:

یكی از مزایای چك امكان صدور قرار تامین خواسته بدون پرداخت خسارت احتمالی است. تأمین در لغت به معنای ایمن كردن، حفظ كردن، امن كردن و غیره آمده است. تأمین خواسته یكی از تدابیر احتیاطی است كه به وسیله آن، خواهان، عین خواسته یا معادل آن را از اموال خوانده تا پایان دادرسی به حیطه توقیف درآورده از نقل و انتقال آن جلوگیری می‌كند تا طلب خود را وصول نماید.

قرار تامین خواسته، با رعایت شرایطی به چك تعلق خواهد گرفت. تامین خواسته، یعنی این‌ كه شخص خواهان بتواند در ابتدای دادرسی و قبل از گرفتن حكم قطعی علیه خوانده اموال او را در حدود طلب، توقیف نماید، تا هم خیالش از بابت اجرای حكم در پایان دعوا آسوده باشد و هم جلوی سوء‌استفاده احتمالی خوانده و انتقال اموال به قصد فرار از دین را بگیرد.

شرایط صدور قرار تامین خواسته در خصوص چك عبارت است از: چك باید در مهلت قانونی از تاریخ سررسید برگشت شود. این مهلت قانونی مطابق ماده 315 قانون تجارت، 15 روز از تاریخ سررسید برای چك‌هایی است كه در همان مكانی كه صادر شده است باید پرداخت شود و 45 روز از تاریخ سررسید برای چك‌هایی است كه از یك نقطه ایران به نقطه دیگر صادر شده باشد.

ماده 315 قانون تجارت: اگر چك در همان مكانی كه صادر شده است باید تادیه گردد، دارنده چك باید در ظرف 15 روز از تاریخ صدور وجه آن را مطالبه كند و اگر از یك نقطه به نقطه دیگر ایران صادر شده باشد، باید در ظرف 45 روز از تاریخ صدور چك مطالبه شود.

اگر دارنده چك در ظرف مواعد مذكوره در این ماده پرداخت وجه آن را مطالبه نكند، دیگر دعوی او بر علیه ظهرنویس مسموع نخواهد بود و اگر وجه چك به سببی كه مربوط به محال علیه است از بین برود، دعوی دارنده چك بر علیه صادركننده نیز در محكمه مسموع نیست.

همچنین تامین خواسته باید حداكثر تا یك سال از تاریخ برگشت چك انجام پذیرد. هر چند این موضوع تصریح قانونی ندارد، اما رویه قضایی به آن تمایل دارد. بر این اساس صدور قرار تامین خواسته، بدون تودیع خسارت احتمالی الزامی است. اما اگر یكی از شرایط رعایت نشده باشد، صدور قرار تامین خواسته، منوط به تودیع مبلغی تحت عنوان خسارت احتمالی (معمولا بین 10 تا 15 درصد مبلغ چك) خواهد بود.

* مراجعه به ظهر نویس:

یكی از امتیازات چك حق مراجعه به ظهرنویس است. دارنده چك باید طبق مهلت‌های ماده 315 قانون تجارت (15 روز و یا 45 روز) چك را برگشت نماید و همچنین به موجب مواد 286 و 249 قانون تجارت، ظرف مدت یك ‌سال از تاریخ برگشت چك علیه ظهرنویس اقدام به تقدیم دادخواست حقوقی نماید. در این صورت ظهرنویس با صادركننده چك متضامنا مسوول پرداخت كل وجه چك هستند.

* خسارت تاخیر تادیه:

یكی دیگر از امتیازات چك، تعلق خسارت تاخیر تادیه در صورت دیر كرد در پرداخت آن است. خسارت تأخیر تأدیه زیانی است كه در اثر خودداری مدیون از ادای دین مالی خود به طلبكار در زمان مقرر، به این شخص وارد می‌‌‌شود. این خسارت در صورتی به چك تعلق می‌گیرد كه اولا چك برگشت شده باشد و ثانیا پرداخت خسارت تاخیر تادیه، در دادخواست خواسته شده باشد.

مطابق مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام، تاریخ آغاز تعلق خسارت تاخیر تادیه تاریخ خود چك است نه تاریخ برگشت آن. حال آن كه در اسناد تجاری دیگر، مثل سفته و برات یا رسید عادی طلب، زمان آغاز تعلق این خسارت تاریخ واخواست، مطالبه یا دادخواست است. این امر باعث می‌شود كه خسارت تاخیر تادیه بیشتری به چك تعلق بگیرد.

منبع: ایرنا