زندان و زندانی در ایران
با این که راجع به وضع زندان ها در ایران دوران باستان اسناد و مدارکی در دست نیست اما آنچه مسلم است در قلعه ها زندان هایی بنا می شد که پادشاهان و حکمرانان مخالفان خود را در آنجا زندانی می کردند و سپس به وضع فجیعی از بین می بردند.
حبس جزء مجازاتها نبود بلکه وسیله ای برای از بین بردن بی سر و صدای اشخاص بلند مرتبه ای بود که وجودشان برای کشور و یا پادشاه خطر داشت. قلعه ی مستحکمی در گل گرد (در مشرق شوشتر خوزستان) بود که گل گرد یا اندمش نام داشت و آن را انوشبرد یا قلعه فراموشی نیز می خواندند زیرا نام زندانیان و حتی آن مکان را کسی نباید بر زیان می راند.
در تاریخ نقل شده است که قباد پادشاه ایران به مذهب مزدک گروید و نجبا و روحانیان اجتماع کردند و او را خلع کردند و جاماسب برادر او را بر تخت نشاندند. جاماسب برادر خود قباد را در سال 498 میلادی در قلعه ی فراموشی حبس کرد. پس از حمله ی اعراب مسلمانان نیز هر حاکم و صاحب نفوذی در حوزه قدرت خود محلی را برای حبس کردن افراد بنا و متهمان را در آنجا نگهداری می کردند و زندانیان وضع رقت باری داشتند.
قدیمی‌ترین زندان بزرگ پایتخت نیز در دوره حكومت قاجار بنا شد، زندانی به نام انبار شاهی كه در زیر نقارخانه ارك (محل فعلی بانك ملی بازار) قرار داشت و زیر نظر حاجب الدوله (رئیس تشریفات) اداره می‌شد . فراشباشی، رئیس اجرائیات و فراش‌ها نگهبانان انبار شاهی بودند.
غذای زندانیان بسیار ناچیز بود. مردم به عنوان نذر، گاهی از سوراخ زندان غذا و خوراكی برای زندانیان می‌انداختند. اصلاح سر و صورت، حمام و نظافت وجود نداشت. زندانیان ده الی چهارده نفری به وسیله زنجیری كه دارای طوق‌های متعدد آهنی بود بهم وصل می‌شدند و انتهای زنجیر را از سوراخ در اتاق زندان به خارج برده و به وسیله میخ آهنی بزرگی مانند افسار به زمین می‌كوبیدند.
فاصله طوق‌ها از هم 1سانتیمتر بود و به هریك از زندانیان دو شاخه چوبی به طول 25 الی 3ظ سانتیمتر داده می‌شد تا هنگام خستگی و فشار زنجیر در گردن، آن‌را زیر طوق قرار دهند تا از سنگینی آن كاسته شود. برای جلوگیری از فرار زندانیان، وسط قطعه چوبی به طول 6ظ و به قطر 2ظ سانتیمتر را به اندازه كف پای را تراشیده وپای زندانی را در آن قرار می دادندو بعد قطعه چوبی را همراه میخ های بزرگی كه به گل میخ معروف بود,روی پا می كوبیدند تا مانع خروج پا از آن شود.
در دوران قاجاریه مرحوم امیر کبیر در سال 1266ه.ق. با صدور فرمانی اقدام به لغو شکنجه و سرو سامان دادن به اوضاع زندان ها و زندانیان نمود ولی به خاطر عزل وی این اقدامات چندان دوامی نداشت با این همه در دوران قاجار باز هم تشویق برخی افراد نظیر میرزا حسین خان سپهسالار اقداماتی جهت انسانی کردن زندان ها صورت گرفت.
زندان سازی در ایران در زمان رضا شاه از سال 1302 آغاز می شود.
قدیمی‌ترین زندان بزرگ پایتخت نیز در دوره حكومت قاجار بنا شد
زندان هایی که در این دوره ساخته می شد بر اساس اسناد مربوطه از نظر ظرفیت و مساحت به چهاردسته تقسیم می شد:
الف : زندان برای یک صد نفر زندانی (27ظ ظ مترمربع)
ب : زندان برای پنجاه نفر زندانی(14ظ ظ متر مربع)
ج : زندان برای سی نفر زندانی(1ظ ظ ظ متر مربع)
د : زندان دارای پنج اطاق(2ظ ظ متر مربع).
عمده ترین دلایل افزایش و توسعه ی زندان ها عبارتست از:
1 - کافی نبودن جا برای عده ی زندانیان.
2 - وضعیت بد زندان ها و زندانیان.
علت افزایش تعداد زندانیان را می توان الف : "اجرای قانون مجازات عمومی، مصوبه ی فروردین ماه 13ظ 5"
و ب : "فعالیت گروه های سیاسی" و دستگیر شدن آنها دانست.
الف : اجرای قانون مجازات عمومی
در پی قانون مجازات عمومی عده ی زندانیان تقریبا چندین برابرشده بود به طوری که تعداد زیاد زندانیان و کمبود زندان باعث شده بود که "زندانیان موقت" و "محکومین به حبس عمومی " و "زندانیان سالم و مریض" و "زندانیان سیاسی" همه را در یک محل جای دهند.
ب: فعالیت گروه های سیاسی و دستگیر شدن آنها
گروههای سیاسی، فرقه های متاثر از انقلاب روسیه بودند که در تبریز، تهران و شهرهای دیگر فعالیت داشتند و برای مقابله با رشد این گروه ها در سال 131ظ قانونی به تصویب مجلس رسید تحت عنوان "قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال کشور"؛ هر چند قبل از تصویب این قانون نیز افراد مختلفی را به جرم مبارزه ی سیاسی و اقدام بر علیه امنیت دستگیر و روانه ی زندان کرده بودند؛ اما با تصویب و اجرای این قانون دستگیر کردن افراد سیر و شکل تازه ای یافت، به طوری که در سال 131ظ گروهی را به جرم جاسوسی برای شوروی دستگیر کردند و به زندان انداختند. این گروه بزرگترین شبکه ی جاسوسی شوروی در ایران بودند و در روز دوم دی ماه 1316 دستور توقیف "گروه پنجاه و سه نفر" صادر شد و روز چهارم همان ماه ابلاغ گردید. علاوه بر دستگیری این گروه، عده ای از افسران جوان به اتهام "فاشیست بودن" دستگیر و روانه ی زندان شدند.
وضعیت بد زندان منحصر به زندان های مردانه نبود بلکه زندان های زنانه هم وضع مناسبی نداشت
وضعیت بد زندانهاو زندانیان
علاوه بر تنگ بودن جا و حبس زندانیان بیمار در کنار زندانیان سالم موارد دیگری نیز وجود داشت. به طور مثال زندان مردانه محوطه ای گود و کثیف بود که تقریبا در حدود یکصد و پنجاه الی دویست ذرع مربع مساحت داشت و تمام زندانیان اعم از موقتی و مدت دار، مجرم و سیاسی و غیره داخل هم در این فضا بدون هیچ نوع اثاثیه روی زمین خشک با یک وضعیت رقت آوری زندگی می کردند.
وضعیت بد زندان منحصر به زندان های مردانه نبود بلکه زندان های زنانه هم وضع مناسبی نداشت زندان زنانه در یکی از پنج دخمه های دالان مرطوب دارالحکومه در اتاقی که بیش از بیست الی سی ذرع مربع مساحت نداشت قرار گرفته و غیر از یک پنجره ی شبکه دار آهنی که به راهرو عمومی دارالحکومه باز می شد و از همان سوراخ ممکن بود با خارج ارتباط پیدا کند, منفذ دیگری نداشت.
فرآوری :طاهره رشیدی بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
منابع : 1- تحقیقات علمی / 2- پاتوق / 3- ورق پاره های زندان ازبزرگ علوی
