نقش بازار در نهضت تنباكو و مشروطیت
ساخت اقتصادی ـ اجتماعی ایران در عصر قاجاریه به گونه‌ای بود كه بازار از عناصر پایه‌ای به حساب می‌آمد. طبقه تجار در كنارروحانیون از یك طرف و شاهزادگان از طرف دیگر از مهمترین عناصر تشكیل دهنده ساخت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بودند.طبعاً موضع آنها در حوادث سده اخیر به همین جهت، بسیار با اهمیت بوده است. تا آنجا كه تاریخ معاصر می‌تواند نشان دهد، بازاربه دلیل وجود انگیزه‌های قوی دینی در درون آن، اكثراوقات در كنار نهضت‌های مردمی نقش فعالی را بر عهده داشته گرچه این به‌معنای انكار وجود انگیزه‌های دیگر به صورت جزئی نیست.
پایه تحلیل نقش آنها از دیدگاه حضرت امام به خصوص بر سلامت موضع آنها از حیث دینی است. در دوره ما كم‌كم ساخت بازاردگرگونیهایی یافته و با ورود عناصر جدید به صحنه سیاسی و اجتماعی و هوشیاری عمده‌ای كه ایجاد شده، تغییراتی را در تحلیل‌نقش بازار سبب شده كه با وضع گذشته تفاوت دارد. لذا نباید آن تحلیل بر پایه تصوراتی باشد كه گاه در شرایط حاضر، ما از نظام‌اقتصادی و یا سرمایه‌داران مفسد داشته و یا تصور كنیم در آن زمان نیز نیروهای اجتماعی كه اكنون وجود دارند بوده‌اند.
امام نقش آنها را بارها در نهضت تنباكو، جنبش مشروطیت و انقلاب اسلامی بیان فرموده كه صراحت آن جای هیچگونه توجیهی راباقی نمی‌گذارد چنانكه واقعیت تاریخ صد ساله اخیر این مطلب را تأیید می‌كند:
امام در سال 59 فرمودند:
«شما (بازاریان) می‌دانید كه در مشكلاتی كه در سابق بود، از زمان میرزای شیرازی تا حالا مشكلات در بازارها حاصل می‌شد اگر یك‌وقت یكی از علمای تهران به واسطه بد رفتاری دولت‌های زمان قاجار می‌خواست از تهران برود، بازار می‌بست و همان بود كه آنهاتوبه می‌كردند و آن عالم را با التماس نگه می‌داشتند.»
حضرت امام در سال 61 نیز ضمن سخنرانی خود فرمودند:
«می‌دانید كه بازار یكی از قشرهای عظیم متعهد به اسلام و در هر غائله‌ای كه برای اسلام پیش آمده است، این بازار است كه پیش‌قدم است. در قضیه تنباكو و حكم مرحوم میرزای شیرازی اعلی الله مقامه این بازار بود كه همراهی كرد و متهی به قیام شد ... پس ازاو در طول مشروطیت و استبداد به صورت مشروطیت باز در همه زمینه هم این بازار است كه پیش قدم است و همراه باسایرقشرهای ملت از كارگران و كشاورزان و امثال اینها مجاهده كرده است و در پیشبرد مقاصد اسلام آنچه كه توان داشته عمل كرده است و در این پنجاه سال سیاه كه تاریخ ایران را سیاه كرد سیاه‌تر از رژیم‌های سابق كرد فشار بر بازار بسیار بود و بیشتر بود و از بازار آنهاخیلی وحشت داشتند و به همین دلیل یك وقت هم بنا را بر این گذاشتند كه این سقفها را خراب كنند. از زیر سقفها خوف داشتند.لیكن موفق نشدند و در نهضت بازار یك حظ وافر در امور داشت از تعطیلی‌هایی كه كرد، از اعتصاباتی كه كرد. البته سایر قشرها همسهیم بودند لیكن بازار هم یك قشر عظیم سهیم در این امر بود.»
حضرت امام در ادامه با توجه به نقش بازار در نهضت تنباكو فرمودند:
«میرزا یك آقای مرجع بود و در یك دهی از عراق. او نمی‌توانست كه خودش با طلبه‌هایی كه آنجا دارند بسیج كنند برای مقابله با آن‌سلطنت استبدادی. او حكمی فرمود علمای بلاد هم نمی‌توانستند خودشان راه بیفتند و این استبداد سیاه را بشكنند. این بازار وملت بود كه پشتیبانی از مراجع خودشان می‌كردند و آنهایی را كه به راه استبداد می‌رفتند آنها را به زمین می‌زدند و در همیمن نهضت‌و در همین قضایایی كه همه شاهد بودیم باز بازار است كه تعطیلات طولانی كرد.»
و در جای دیگر خطاب به آنها فرمودند:
«شما در انقلاب سهم زیادی دارید بازار هم همینطور اگر بازاری‌ها همراهی نمی‌كردند انقلاب پیروز نمی‌شد.»
در واقع اهمیت نقش بازار، برای تمام كسانی كه آشنایی مختصری با تحولات دوره معاصر داشته و به خصوص حوادث سال 56،57 را به خاطر دارند قابل اثبات است. گرچه بعدها مشكلاتی كه از ناحیه گرایشات فكری خاص و اغلب با تأثیری كه از ناحیه‌معیارهای چپ در بعضی از نگرشها پدید آمد به زبان آوردن این مسأله قدری مشكل می‌نمود و البته امام به صراحت، نظر خویش رابیان داشته و صداقت را بر مصلحت نگری‌های بی‌مورد ترجیح دادند.
در اینجا لازم است به این نكته نیز اشاره كنیم كه در جریان مشروطه در عین حال كه بازار سهم عمده‌ای در پیروزی داشته به همان‌صورت در انحراف آن نیز برخی از بازاریان سهیم بودند. حاجی محمدتقی بنكدار، رئیس متحصنین در سفارت بود كه می‌توان او رایكی از عوامل اصلی تحصن در سفارت انگلیس دانست گرچه او صاحب علم و دانش نبود كه بتواند مسئولیت تمام آنچه را كه درسفارت پیش آمد بر عهده او گذاشت و لاجرم این منورالفكران تازه به دوران رسیده بودند كه آن مسایل را ایجاد كردند. اما در هر حال سرپرستی ظاهری تحصن به عهده معتمد بازار یعنی حاجی محمدتقی سفارتی بوده است. طبعاً مسؤلیت كارش متوجه خود اوست‌نه سایرین.
لینک مطالب مرتبط:
امام خمینی (رض) و تحولات تاریخ معاصر (2)
امام خمینی (رض) و تحولات تاریخ معاصر (1)
امام خمینى (ره) و رویكرد تاریخى (1)
امام خمینى (ره) و رویكرد تاریخى (2)
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
پژوهشگر: رسول جعفریان
