عزاداری محرم در تهران قدیم

شهری که امروز به عنوان تهران شناخته می شود روستایی بود در حومه ری که به آن «ته ری» می گفتند. ری نیز یکی از پایگاههای شیعیان بود که آداب و مناسک شیعی در آن رواج داشت و دیلمیان این خطه یکی از اولین‌هایی بودند که مراسم عزاداری ماه محرم را به صورت علنی و منسجم برگزار کردند. از این رو عجیب نیست که ری و در ادامه تهران یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران باشد که مراسمات عزاداری ماه محرم به صورت گسترده و منظم در آن برگزار می شده است و با انتقال مرکز حکومت به تهران برگزاری این مراسمات شدت گرفت.

سیاه پوشی در محرم

از روزهایی که مساجد و تکایا برای محرم آماده می‌شدند، کم کم رنگ سیاه بر پوشش مردم از زن و مرد و پیر و جوان غالب می‌شد تا جایی که در روز اول ماه محرم همه یک پارچه سیاه پوش بودند و این سنتی بود تغییر ناپذیر، تا جایی که فقیرترین مردم که از مال دنیا جز پیراهن و قبای تنشان چیزی نداشتند، همان را فروخته سیاه می‌خریدند یا با لباس کهنه سیاه معاوضه نموده یا حتی با جوهر رنگ می‌کردند. در این روز تمام مساجد، سقاخانه‌ها، حسینیه‌ها و تکیه‌ها سراپا سیاه می‌شد و آماده اجرای مراسم و پذیرایی از عزاداران می‌شد.

برخی رسوم رایج در محرم تهران قدیم دادن نذری یکی از رسوم قدیمی محرم در کشور است که در تهران نیز رواج داشت. حتی کسانی که توانایی اطعام نداشتند، با ریختن مشتی برنج در پلوی نذری یا تکه گوشتی در خورش، در نذر شریک میشدند. حتی پخش لباس سیاه بین فقرایی که توانایی تهیه لباس عزا را نداشتند نیز یکی دیگر نذرهای رایج در تهران قدیم بود که بین فقرا و بی‌سیاه مانده‌ها تقسیم می‌شد.

از دیگر مراسم ایام عزا به راه افتادن سقاخانه ها و یا بشكه ها و لگنهای شیردار و یا لیوان دار بود كه در آنها آب و یخ و گلاب، و در بعضی قند و بیدمشك و امثال آن ریخته می شد با شعار:

یكی از آداب و رسوم تهران در ایام ماه محرم، نذرحلوا در روز تاسوعا بود.این اتفاق هنوز هم در بسیاری از كوچه پس كوچه های تهران قدیم می افتد ولی بیشترین تمركز آن در چهارراه گلوبندك است.

حكایت این نذر از این قرار است كه مردم نذری می كنند و اگر حاجت روا شدند یك چراغ پیك نیكی به دست می گیرند و همراه با سایر وسایل مربوط به درست كردن حلوا در كوچه پس كوچه ها و در پیاده رو ها اقدام به درست كردن حلوا می كنند. ازدحام كسانی كه مشغول درست كردن حلوا می شوند به حدی زیاد است كه شما به سختی از بین جمعیت عبور می كنید. عده ای هم بنا به عقیده و نذری كه در ذهنشان است شروع به جمع آوری حلوا های افراد مختلف می كنند. خلاصه حكایت نذر حلوا در تهران قدیم برای خودش حكایتی است.

برگزاری مراسمات تعزیه نیز یکی دیگر از برنامه های رایج در تهران قدیم است که کم کم دارد از آن شور و حال می افتد. دوران اوج تعزیه دوره قاجاریه است که با روی کار آمدن حکومت پهلوی و ممانعت های حکومت رو به افول می گذارد.

انواع عزاداری ها

قمه زنی

دسته های قمه زنی شب های هفتم، هشتم، نهم و دهم در خیابان و گذرهای تهران به راه می افتادند و مانند جنگجویانی كه آماده انتقام خون عزیزان شان باشند با بی باكی و رجزخوانی و نعره زنان خود را به امامزاده، حسینیه و تكیه می رساندند و نوحه خوان ها مشغول نوحه سرایی می شدند.

قمه زن ها دست های چپ را به كمر یكدیگر می گرفتند و با دست راست قمه قداره ها را بالاو پایین می آوردند و قمه را بر سرخود می زدند تا خون از فرق سرشان بریزد و هر دسته نیز از دسته دیگر سبقت می گرفت و با شمشیر و قداره به جان خود می افتاد و با كوبیدنش به سر و فرق با بانگ حسین بر شدت ضرباتش افزوده می شد.

از تعاریف و تمجیدهایی كه قمه زن ها می گفتند آن بود كه فلانی قمه اش تا كجا فرقش را شكافته یا دیگری استخوانش را چگونه بریده و چندساعت بیهوش بوده و اینكه دیگری چگونه جان داده و به علاوه از افتخارات بزرگ دسته ها این بود كه امسال در دسته فلانی چند نفر مرده در حالی كه دسته ما دو برابر كشته داده است. از داروهایی كه برای زخم و چرك و شكاف قمه و قداره به كار می آمد، آب خزینه حمام بود كه اهالی تهران قدیم بر این اعتقاد بودند كه علاج هر زخم و جراحت، آب گرم خزینه حمام است و از دیگر اعتقادات این بود كه زخم قمه را خود امام حسین خوب می كند.

دسته سنگ زن ها

یكی دیگر از دسته ها، دسته سنگ زن ها بود كه افراد آن به جای سینه زدن، زنجیر زدن دو قلوه سنگ به دست می گرفتند و با نوای نوحه، سنگ ها با سه ضربه به هم می زدند.

قفل آجین

دسته ای از عزداران بودند كه در عزاداری محرم، نذر قفل آجین می كردند. به این صورت كه اندام خود را با داروهای مخصوصی كرخ و بی حس می كردند و قسمت های بدن خود را از گردن به پایین سوراخ كرده و از آنها قفل، تیغ، نیزه و خنجر می گذراندند و در جلو دسته خود را در معرض نمایش می گذاشتند.

شمع آجین

شمع آجین از تصورات عامه بود كه معتقد بودند كه اسرا و شهدای كربلارا در تنور ریخته و آنها را آتش زده بودند و به تلافی آن، افراد علاوه بر قفل آجین، روی بدن خود شمع می ریختند و روشن می كردند كه حتی گاهی در تمام شدن فتیله شمع، از چربی بدن شان می توانستند روغن بگیرند.

منابع : 1- رادیو تهران / 2- خبرنامه دانشجویان ایران  / 3- روزنامه شرق