علل سقوط پهلوی از زبان پهلوی ها

1– بی اعتمادی مردم به حكومت : نشانه های انحطاط از اواسط دهه 50 شمسی به چشم می خورد و حتی نزدیكان به دربار آن را احساس می كردند . مینو صمیمی از جمله این در باریان بود :

« تقریباً هر روز به قضایایی بر می خوردم كه از گسستگی بیش از پیش مردم و رژیم حكایت داشت. روند امور به جایی رسیده بود كه بعضی افراد بی باكانه ، درحضور دیگران از رژیم بد می گفتند و به انتقاد از فساد مالی و رفتار غیر اخلاقی خانواده شاه می پرداختند .

ازمشاهده نفرت روز افزون مردم نسبت به رژیم شاه – چه در افراد عادی مثل نانوا و سبزی فروش و مستخدم و كارگر ، و چه در دانشجویان و اساتید دانشگاه چنان حالم دگرگون می شد كه از خدمت در دفتر مخصوص ملكه احساس گناه می كردم ... » (1)

تداوم همین امر در ساختار نیروهای مسلح در نوشته عباس قره باغی قابل مشاهده است :

« مهم ترین عامل نارضایی در نیروهای مسلح شاهنشاهی در سال های اخیر ، دو موضوع سوء جریانات مالی وعدم رعایت قانون و عدالت ، در امور پرسنلی و مسائل رفاهی و اجتماعی بود. »(2)

بی اعتمادی مردم به عملكردهای حكومت پهلوی ، در خاطرات عبدالمجید مجیدی به خوبی قابل مشاهده است ، آنجا كه می نویسد :

« گرفتاری ما این بود كه نهادهای مملكت ، درست كار نمی كرد، بنیاد حكومت مشروطه درست كار نمی كرد . یعنی مجلس ، یك مجلس واقعی كه طبق قانون اساسی عمل بكند ، نبود . دادگستری مان یك دادگستری ای كه آن طور كه به اصطلاح قانون اساسی مستقلاً و با قدرت عمل بكند، نبود. دولتمان كه قوه مجریه بود، آن طوری كه باید و شاید ، قدرت اجرایی نداشت ، توجه می كنید ؟ این ساختار سیاسی ، این نهادی كه می بایست درست عمل بكند ، وجود نداشت ، در نتیجه آن تغییر گروهی كه در دولت باید وجود داشته باشد ، وجود نداشت . گاه گداری یك گروهی بروند ، گروه دیگری بیایند، وجود نداشت . آن اعتمادی كه مردم می بایست به دستگاه ها داشته باشند كه وقتی وكیل مجلس صحبت می كند ، حرف مردم را دارد می زند ، وجود نداشت ، آنجایی كه پرونده شخصی می رفت به دادگستری می بایست اعتماد داشته باشد كه قاضی با بی طرفی قضاوت می كند ، این اعتماد وجود نداشت .»(3)

فریدون هویدا ، بی اعتمادی و سوء ظن مردم به خانواده پهلوی را اینچنین ترسیم می كند :

« درسفر به ایران هرجا می رفتم و با هركس – اعم از آشنا یا بیگانه – صحبت كردم ،‌همه به نحوی از اوضاع مملكت گله داشتند .

درآن زمان گرچه مردم هنوز شخص شاه را آشكارا هدف حمله قرار نمی دادند ، ولی از انتقاد و بدگویی نسبت به خانواده او به هیچ وجه ابایی نداشتند . عبدالرضا این كار را كرد، غلامرضا آن كار را كرد، و مواردی شبیه آن ( البته بدون به كار بردن القاب سلطنتی آنها ) ورد زبان مردم بود . ولی در این میان ، والا حضرت اشرف خواهردوقلوی شاه جایگاه ویژه ای داشت و حملات اصلی نیز اكثراً روبه سوی او هدف گیری می شد. » (4)

البته اسدالله علم وزیر در بار شاهنشاهی وقوع انقلاب اسلامی و نشانه های انحطاط رژیم پهلوی را زودتر از سایرین پیش بینی كرده بود :

« هر اتفاقی ممكن است بیفتد . صحنه داخلی آن قدرها هم آرام نیست . مردمان عمیقاً ناراضی اند . مردم ، خواهان چیزی بیش از رفاه اقتصادی هستند ، آنان خواهان عدالت ، هماهنگی اجتماعی و حق اظهار نظر در امور سیاسی هستند . " (5)

2- فراگیر شدن فساد مالی : محمد رضا پهلوی در باره وضعیت فساد مالی در دولت های عصر خود چنین اعتقاد داشت :

« وقتی فساد رواج یافت نه تنها در سطح دولت ، بلكه دامنگیر كارمندان دولت شد كه ازمقام خود سوء استفاده سودا گرانه می كردند . »(6)

اسد الله علم نیز كه خود ازجمله چهره های شاخص فساد مالی عصر پهلوی است ، در باره چگونگی بی اعتنایی و بی دقتی بودجه عمومی ، در خاطرات خود می نویسد :

« با نخست وزیرصحبت می كردم ، از اوضاع مالی فوق العاده نگران بود . گفتم ، درست است كه در یك بودجه یك میلیارد دلاری ریخت و پاش های كوچك چیز مهمی نیست . ولی خلاف اصل است . مثلاً همین كه می فرمایید وزیر خارجه نهصد ساعت " واشرون كنستان " برای كادو سفارش داده است . هركس بشنود گوش و چشم خود را از تعجب می گیرد. آخر چرا چنین اجازه هایی می دهید ؟ این خلاف اصل است . بیچاره سردلش باز شد و شكایت ها آغاز كرد. گفتم هیچ كس غیر ازخودت مسئول نیست .»(7)

مینو صمیمی فساد را امری عمومی دانسته است ، بطوری كه می نویسد :

« ولع سیری ناپذیر سرمایه داران تازه به دوران رسیده برای جمع آوری ثروت ، آنها را به صورتی در آورده بود كه برای دستیابی سریع به سود هنگفت ،‌همه اصول اخلاقی را زیر پا می گذاشتند و به این وسیله بذر فساد را نیز درتمام سطوح جامعه می پاشیدند . " تا می توانی جیبت را پركن " به عنوان یك شعار ملی نانوشته درهمه جا ورد زبان ها بود . درمیان آن دسته از وزارتخانه ها و سازمانهای دولتی كه مبالغ هنگفتی برای اجرای پروژه های عظیم خیالی به دستشان می رسید ، اختلاس به وفور رواج داشت و تقریباً همه مقامات سطح بالای كشور از متقاضیان معامله با كشورهای خارجی ، رشوه های كلان می گرفتند ، تا از شاه برایشان مجوز " تجارت آزاد " بگیرند .»(8)

3 – بی توجهی به نقش مردم : فریدون هویدا در كتاب خود به نام سقوط شاه در خصوص عدم توجه شاه به مشاركت مردم در تصمیم گیری در امور مملكت می نویسد :

« مساله ای كه به مراتب بیش از وضع نابسامان اقتصاد كشور سبب قیام دسته جمعی علیه رژیم شد ، جلوگیری شاه از مشاركت مردم برای تصمیم گیری در امور مملكت بود.

چون هیچ بخشی از جامعه و امور زندگی مردم نبود كه تحت كنترل شاه قرار نداشته باشد ، به همین جهت نظر افراد نیز هرگز در پیشبرد خواسته هایشان موثر واقع نمی شد . سایه شاه بر سراسر مملكت گسترده بود ،‌ و این وضع جز برانگیختن حالت از خود بیگانگی در مردم نتیجه گیری به بار نمی آورد .

... بی اعتنایی و عدم اشتیاق مردم به مشاركت در كارها تا بدان پایه رسیده كه ارتباط اندیشه ها را ازهم گسیخته و وضعی چنان ناراحت كننده بوجود آورده كه هیچ اشتیاقی به ادامه خدمت درمن برنمی انگیزد ... همه كارها مملكت به نظر دروغین و تصنعی می آید . مردم به صورت اشباحی در آمده اند كه جلوی صحنه یك تئاتر غیر واقعی درهم می لولند ، تصور اتم بعد از اینكه دوان دوان خود را به وطن درحال پیشرفت ! رسانده ام به سرعت رنگ بافته است و احساس می كنم كه همه ما جز گروهی بازیگر یك نمایش مضحك و غم انگیز نیستیم ... »(9)

4 – عدم توجه به اصول مذهبی : اكثر اعضای خانواده سلطنت و مقامات سطح بالای كشور بگونه ای زندگی می كردند كه حداقل می توان گفت روش آنها نه تناسبی با دستورات مذهب رسمی كشور داشت و نه قابل تطبیق با اصول اخلاقی بود .

شاه به تحریك امیر اسد اله علم ( وزیر دربار ) و مفتخورهایی كه علم را درمحاصره داشتند . دستور داد چند كازینوی قمار و تفریحگاه در ایران احداث شود . علت آن هم چنین توجیه شد كه : وجود اینگونه مراكز برای جلب شیوخ ثروتمند خلیج فارس لازم است و برای احداث آنها هم انگیزه های سیاسی و اقتصادی بیشتر مد نظر قرار دارد .

باتوجه به اینكه اسلام ، صرف الكل و قماربازی را تحریم كرده ، طبیعی است كه دست زدن به اقداماتی نظیر تأسیس قمارخانه و تفریحگاههایی مثل كیش می توانست صدمات فراوانی به وجهه شاه و خانواده سلطنتی در بین مردم ایران وارد آورد و در این مورد شایعه ای نیز بر سر زبانها بود كه والا حضرت اشرف مبالغ هنگفتی را در یكی از كازینوهای خارجی باخته است . بعضی ها هم گفتند كه والاحضرت شمس از اسلام رو گردانده و به مذهب كاتولیك گرویده است (10)

5 – رفتار اقتصادی خانواده پهلوی : فریدون هویدا درباره رفتارهای اقتصادی خاندان پهلوی چنین می نویسد :

« سهام عمده 17 بانك و شركت بیمه ، 25 كارخانه صنعتی ، 8 شركت استخراج معدن ، 10 كارخانه مصالح ساختمانی ، 45 شركت مقاطعه كاری راه و ساختمان و بسیاری موسسات دیگر در ایران ، به بنیاد پهلوی واعضای خانواده شاه تعلق دارد . ضمن آن ، شاهزادگان پهلوی اقلام قابل توجهی به صورت حق دلالی و یا شراكت درسود فروش از كمپانی های مختلف دنیا به دست می آوردند.

... به مرور به نحوی غیر مشهور ، همراه با افزایش قیمت نفت و سست شدن كنترل شاه بر خانواده اش ، ناگهان اشتهای شاهزادگان پهلوی به كسب ثروت چنان بالا گرفت كه گویی هرگز سیر شدنی نیست و به دنبال آن ، چون اقدامات خانواده سلطنت برای طبقات مختلف به صورت الگو در آمد ، دامنه كار به جایی كشید كه سال 1977 به بعد ، می شد ایران را به صورت صحنه ای مجسم كرد كه در آن تكه ای گوشت را به میان یك گله سگ گرسنه انداخته باشند . »(11)

پرویز راجی با بیان بخشی از ثروت خانواده شاه دچار شگفتی شده و چنین نوشته است :

« به گزارش كارمندان بانك مركزی ، 2 تن از خواهر زاده های شاه و یك ژنرال ارتش به اضافه گروهی دیگر اخیراً مبلغی معادل دو میلیارد و چهار صد هزار دلار از ایران به بانك های خارج از كشور انتقال داده اند .... خدای من ! باور نكردنی است .»‌(12)

پی نوشت ها :

1 – مینو صمیمی ، پشت پرده تخت طاووس ،‌ ترجمه حسین ابو ترابیان ، چ 2 ، تهران : اطلاعات ، 1368 ، ص 217.

2 – عباس قره باغی ، اعترافات ژنرال ، چ 9 ، تهران : نشر نی ، 1366 ، ص 91.

3 – عبدالحمید مجیدی ، خاطرات عبدالمجید ، ویراستار حبیب لاجوردی ، تهران : گام نو ، 1382 ، ص 175.

4 – فریدون هویدا ، سقوط شاه ، ترجمه ح . ا. مهران ، چ 3 ، تهران : اطلاعات ، 1365 ،‌ص 28.

5 – اسد الله علم ، گفت و گوهای من با شاه ،‌ج 2 ، تهران : طرح نو ، 1371 ، ص 554.

6 – محمد رضا پهلوی ، پاسخ به تاریخ به كوشش شهریار ماكان ، تهران : شهر آب ،1371 ، ص 246.

7 – اسدالله علم ،‌ همان ، ص 100.

8 – مینو صمیمی ،‌ همان ، ص 173 .

9 – فریدون هویدا ، همان ، صص 103 – 102 .

10 – همان ، صص 97 – 96 .

11 – همان ، صص 149 ، 140 .

12 – پرویز راجی ،‌ خدمتگزار تخت طاووس ، ترجمه ح.ا. مهران ،‌چ 9 ، تهران : اطلاعات ، 1373 ، ص 322.