اندیشه سیاسی میرزای نائینی
چکیده: از شخصیت های بارزی كه در عصر نهضت مشروطه خواهی توانسته است تصویر روشنی از نظام حكومت مشروطه ارائه دهد، آیت الله میرزای نائینی است. او با نوشتن رساله "تنبیه الامه و تنزیه المله" در تحریر و تبیین مشروطیت و حكومت اسلامی، رسالت عالمانه خود را به اتمام رساند و كتاب جامعی در اصول سیاست اسلامی و آیین كشورداری، به رشته تحریر درآورد. مفاهیم و محتوای این رساله در این مقاله بررسی می شود.
واژه مشروطه از نیمه های دوره سلطنت ناصرالدین شاه بر سر زبان ها جاری بود، اما كم تر كسی به درستی به اصل معنا و مفهوم آن توجه داشت. جناح روشنفكری، ریشه واژه را یك كلمهء لاتین فرانسه LACHART لاشارت می دانستند كه به معنای قانون است و از طریق تركیه در نوشته های نامق كمال ، روشنفكران ایرانی آن را تكرار می كردند و لذا اصرار داشتند كه واژه كنستتوسیونCONSTITUTION و لفظ مشروطه در متن بیانیه محمدعلی شاه (دولت) قید شود و چنین نیز شد.
اما جناح اسلامی، با این كه با اصل دولت مشروطه و محدودیت قدرت سلطنت توافق داشتند، ریشه مشروطه را به همان معنای عربی كلمه، محدودكردن و مقیدكردن می دانستند و به آن اعتماد می كردند . طبیعی است هم چنان كه ریشه واژه مشروطه را عربی تلقی می كردند، مفهوم اصلی آن را نیز برخاسته از مفاهیم اسلامی و محتوای مذهب می دانستند و بر این معنا اصرار داشتند كه اساس مشروطیت پیش از آن كه از اروپا آمده باشد در اصول شریعت ریشه داشته و اروپاییان اصول آن را از اسلام گرفته اند. و حق نیز چنین بود.
به زعم فرنگی مآبان و غرب زدگان وطنی (روحانیان هیچ گونه اطلاعی از مفهوم و اساس مشروطه نداشتند.) فریدون آدمیت، سخن گوی این جماعت چنین می گوید: (فكر آزادی و اصول مشروطه گری و نظام دموكراسی، نه از شریعت نشات می گرفتند و نه نوآوری های ملایان بودند، مشروطیت بر پایه نظر حاكمیت مردم بنا گردیده بود. چنین فلسفه سیاسی با بنیاد احكام شرعی منزل لایتغیر ربانی تعارض داشت ) و یا به تعبیر ناظم الاسلام: علما و طباطبائی درباره نفی مشروطیت، سردرگم بودند، این ها همه گویای این حقیقت است كه جناح گرایان خود را لیدر فكری مشروطیت دانسته اند و تنها می خواستند رهبری علما را به عنوان تاكتیك بپذیرند و از آنان سوءاستفاده نمایند.
ادعای این كه یحیی دولت آبادی بند درخواست عدالت خانه را در لیست درخواستی علمای متحصن در شاه عبدالعظیم گنجانیده است شاهد این تاكتیك می باشد.
اما واقع آن است كه روحانیان به آن چه كنستتوسیون (مشروطیت) نامیده می شود و ریشه غربی داشته است حكومتی سكولاریستی آشنایی نداشتند و آن را نوعی هم ضد اسلامی می دانستند، چنان چه شیخ فضل الله نوری و آخوند خراسانی بر آن تصریح كردند.
هدف مشروطه
هدف مشروطیت به رهبری عالمان اسلامی اسلام و عدالت خواهی بود و قطعا آن ها تصویر روشنی از نظام مشروطه داشتند و حكومت قانون، محدود بودن قدرت سلطنت، تقسیم قوا، وجود مجلس شورای ملی ـ اسلامی و نظارت مبعوثان ملت بر بنای امرهم شوری بینهم را به خوبی می دانستند و بر آن تاكید ورزیده و تصریح می كردند. این كه در دوره دوم انتخابات مجلس جناح روشنفكری پیروز شده و توانسته است حكومت غیرمذهبی و سكولاریستی به وجود آورد و كلیه طبقات مذهبی و عالمان دینی را از صحنه سیاسی و فكری بیرون كند. این واقعه ای بود كه می توان گفت در اثر ضعف و عدم آگاهی جامعه مسلمان، از روند سیاسی و جریان اجتماعی ایران و دنیا، از طرفی، و سستی و تنبلی و بی تفاوتی عده ای از روحانیان، كه همواره در تاریخ وجود داشته و در برابر جبهه مبارزان و مجاهدان به مخالفت برمی خیزند، از طرف دیگر، به وجود آید و سبب شد كه جناح اسلامی شكست بخورد و از صحنه سیاسی خارج گردد و درنتیجه اداره كشور و نیروهای تصمیم گیرنده از جناح روشنفكری و منورالفكرهای رژیم مشروطه لائیكی به وجود آید.
از شخصیت های بارزی كه در عصر نهضت مشروطه خواهی توانسته است تصویر روشنی از نظام حكومت مشروطه ارائه دهد، عالم روشن بین، فقیه عالی مقام و علامه زمان میرزای نائینی است. به تعبیر آیه الله طالقانی: گونه كشیده و بینی و پیشانی بلند و برآمده و موی تنكش، فلاسفه یونان، سقراط و افلاطون، را در خاطر تجدید می كند. او با نوشتن رساله تنبیه الامه وتنزیه المله در تحریر و تبیین مشروطیت و حكومت اسلامی، رسالت عالمانه خود را به اتمام رساند و كتاب جامعی در اصول سیاست اسلامی و آیین كشورداری، به رشته تحریر درآورد.
می توان گفت كه این كتاب، نخستین كتاب علمی است كه در مورد حكومت اسلامی به قلم یك مجتهد و فقیه اسلام شناس، نوشته شده است نائینی این كتاب را در پاسخ متعرضان و مشروعه خواهان نوشته است و توضیح كافی درباره ریشه نهضت مشروطیت و مبارزه با استبداد را در تاریخ اسلام ارائه نموده است.
اینك ما مفاهیم و محتوای این رساله را بررسی و كاوش می كنیم:
زندگی نامه
علامه میرزا محمدحسین نائینی غروی (1355 ـ 1265ه ) یكی از برجسته ترین چهره های ضد بیدادگری در قرن اخیر است. وی تحصیلات نخستین را در نائین انجام داد و سپس در سال 1293ه به اصفهان رفت و هفت سال در آن جا زیست و تحصیل كرد. آن گاه در سال 1303 به عراق رفت و تا سال 1313 در سامرا نزد میرزای شیرازی مجتهد بزرگ شیعه و دیگر مجتهدان به تحصیل ادامه داد. نائینی در اواخر زندگی خود در سامرا منشی میرزا بود. در همین دوران است كه نائینی با اندیشه های سیاسی میرزای شیرازی و سید جمال الدین اسدآبادی آشنا شد. پس از مرگ میرزای شیرازی (1312ه) نائینی درس و تحقیقات خود را زیر نظر مرحوم آیه الله سیداسماعیل صدر دنبال كرد. و در سال 1314 همراه او به كربلا رفت و پس از دو سال به نجف بازگشت و به حوزه درسی مخصوص آخوند خراسانی پیوست.
به نقل شیخ آغابزرگ تهرانی: نائینی نزدیك ترین مشاور خراسانی در زمینه انقلاب مشروطیت بود. در این دوران بوده است كه نائینی كتاب مهم خود را درباره مشروطیت به نام تنبیه الامه و تنزیه المله را درباره اثبات قانونی و مشروع بودن حكومت مشروطه و نامشروع بودن استبداد نوشت. این كتاب مورد تایید مراجع وقت، خراسانی و مازندرانی قرارگرفت، اما بعد از شكست مشروطه خواهان از جناح غرب زدگان مدتی مورد بی التفاتی بود. و به نقلی خود نائینی آن ها را جمع كرد و به فرات ریخت. ولی در سال 1334 با مقدمه مرحوم آیه الله طالقانی دوباره در محافل سیاسی و مذهبی مورد عنایت قرارگرفت و مباحث آن مورد بحث و بررسی بود.
ریشه تفكر سیاسی نائینی(ره)
عده ای از روشنفكران غرب گرا، حتی آن هایی كه صبغه ی دینی نیز دارند، برآنند كه مرحوم نائینی بیش تر اندیشه سیاسی خود را از كتاب "طبایع الاستبداد " تالیف عبدالرحمن كواكبی، مصلح مسلمان سوری، وام گرفته است و بیش تر اصطلاحاتی را كه در توصیف حكومت رژیم استبداد به كار برده است، از كتاب كواكبی اخذ و اقتباس نموده است.
فریدون آدمیت، نویسنده فراموسونی با غرض ورزی خاصی این مطلب را بازگو می كند: به عقیده ی ما نائینی در تحلیلی كه از استبداد سیاسی و استبداد دینی و استبداد جمعی به دست می دهد، مستقیما از ترجمه طبایع الاستبداد عبدالرحمن كواكبی متاثر است كه او خود نیز از كتاب درجباری اثر معتبر وتیور یوالفیری نویسنده ی ایتالیایی بهره ی فراوان گرفته است و همین طور دكتر عبدالهادی حائری، با این كه صبغه ی مذهبی داشته و فرزند یكی از مراجع بزرگ بود، بر آن است كه كتاب "تنبیه الامه " بیش ترین اقتباس را از طبایع الاستبداد كواكبی كرده است.
ولی در مقایسه دو كتاب طبایع الاستبداد و تنبیه الامه اگرچه مباحث آن ها از نظر ظاهر به یكدیگر شباهت دارند ولی تحقیقا كتاب تنبیه الامه از عمق علمی بیش تری برخوردار است و وسعت علمی و عمق اندیشه ی مولف آن را نشان می دهد. و به قول حمید عنایت: تنبیه الامه رساله ای بسیار بدیع تر و منظم تر از طبایع الاستبداد است اگرچه به سبب پیچیدگی شیوه نگارش و روش استدلال بدان پایه شهرت همگانی نداشته است. ولی بررسی و مقابله دقیق كتاب، این دعوی اقتباس دومی از اولی را تایید نمی كند.
آن چه مهم است این است كه مرحوم نائینی، از سیاست عصر خود عمیقا آگاه بوده و با چالش های دولت های بزرگ و مطالع آن ها در روابط خود با كشورهای دیگر آشنایی داشت. با این كه فریدون آدمیت به زعم دریافت تنگ نظرانه كه از اسلام و عالمان دین دارد نظرش نسبت به نائینی مثبت است، می گوید: "نائینی علاوه بر رشته ی تخصصی خود، در حكمت عملی دست دارد، با مدونات سیاسی زمان خویش آشنا است و نسبت به مسائل دوره اول حكومت مشروطه آگاه است، نسبت به تعرض مغرب به كشورهای اسلامی حساس است. و هشیاری ملی اش خیره كنند... در انتقاد سیاسی بسیار تواناست. این را بگویم كه مردی وارسته و بزرگوار بود."
ابتكار اندیشه
به اعتراف موافق و مخالف، علامه نائینی، علاوه بر فقه و اصول، از حكمت عملی و فلسفه و اجتماعیات، بهره وافر داشته است و كسی بود كه كاملا با كتاب ها و مطبوعات زمان آشنا بود، این اطلاعات و تبحر علمی، او را كافی است كه دست به ابتكار علمی بزند و تصویر روشنی از حكومت مشروطه و ویژگی های نظام استبداد ارائه دهد.
ابتكار كار نائینی در این نكته نهفته است كه او به تعبیر مرحوم آیه الله طالقانی برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده ولی اهمیت بیش تر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف كلی حكومت اسلامی است.
او در این كتاب به خوبی توانسته، سیمای روشن و واضحی از نوع حكومتی را كه عالمان دین در صدر مشروطه در پی عدالت خواهی و اسلام خواهی خود داشتند، به جامعه ی مسلمانان ارائه دهد. و آنان را از ابهام و سرگیجی برهاند.
خواسته نائینی برخلاف زعم فرنگ مآبان، كاملا روشن در حكومتی برخاسته از مفاهیم اصیل اسلامی بوده است. او گرچه ممكن است در استخدام واژه ها از نویسندگان بهره جسته، در نشان دادن ریشه استبداد و آثار و تبعات فاسد آن، از تاریخ صدر اسلام تبدیل دولت خلافت راشدین به نظام استبدادی بنی امیه و آثار و نشانه های آن كه در نظام اموی حاكم بوده است، استشهاد می كند. و سیمایی را كه از حكومت محدوده مقیدیه دستوریه، مشروطه نشان می دهد، كاملا از اندیشه اسلامی الهام می گیرد، مگر نه این است كه خود علاوه از فقیه اسلام شناس، فیلسوف ژرف اندیش و عالم به مسائل اجتماعیات و سیاست زمان بوده است. درنتیجه سیمایی كه از حكومت مشروطه و طرح خود ارائه می دهد، كاملا روشن، صریح و بی ابهام می باشد. این حقیقتی است كه حتی استاد عبدالهادی حائری با این كه اعتقاد در اقتباس بودن تنبیه الامه دارد، بدان اعتراف می كند:
نائینی نیز به مانند هم قطارش طباطبایی و برعكس آن چه بعضی از نویسندگان گفته اند درباره ی معنای مشروطیت سردرگم نبوده است، در تعریف و توصیف نائینی از یك حكومت مشروطه، احكام و شرایطی دیده می شود كه با یك رژیم مشروطه غربی راست می آید.
پژوهشگر: سید محمد ثقفی
منبع: باشگاه اندیشه
لینک مطالب مرتبط:
شهادت آیة الله شیخ فضل الله نوری
