عزاداری در دوره قاجار

ماه محرم در دوره قاجاریه به ویژه در دوره ناصرالدین شاه قاجار شور حال دیگری داشت. در این ماه همه شهرهای ایران سیاه پوش می‌شدند و آیین‌های ویژه‌ این ماه برگزار می‌شد. عزاداری‌ها در دوره ناصرالدین شاه قاجار و با ساخت تکیه دولت به اوج خود رسید.

در دو ماه محرم و صفر تهران عزاخانه حقیقی بود. از هیچ نقطه و به هیچ بهانه صدای ساز و آواز برنمی‌خواست و مجلس سروری برپا نمی‌شد

دست‌کم دویست مجلس سوگواری در نقاط مختلف شهر تشکیل می‌ شد و دسته‌های سینه‌زن روز و شب در حرکت بودند.

نقش تکیه در عزاداری محرم

تکیه ها در نهادینه کردن عزاداری در دوره قاجاریه نقش مهمی داشتند، به گونه ای که از فقیرترین مردم تا شخص شاه و صدر اعظم، در آن مشارکت می کردند. به طور کلی، عزاداری برای امام حسین علیه السلام ، جلوه برجسته همکاری نزدیک دربار قاجار با مردم عادی بود. در دوره فتحعلی شاه و محمد شاه نیز ساخت تکایا گسترش یافت. این تکیه ها را جماعتی از افراد نیکوکار می ساختند و معمولاً چندین دکان را برای نگه داری و مرمت تکیه ها و برقراری تعزیه وقف می کردند، ولی بیشتر تکیه ها به همت اهل هر محل به راه می افتاد. اوج گسترش تکیه ها را در دوره ناصر الدین شاه می توان دانست. از این زمان به بعد، رفته رفته، تکیه به طور رسمی، محلی برای عزاداری و اجرای نمایش های مذهبی شد.

تعزیه در دوره قاجار تعزیه از نظر لغوی به معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است، ولی به عنوان شكلی از نمایش ریشه در  اجتماعات و مراسم یادكرد شهادت امام حسین (ع) در ایام محرم دارد و در طول تكامل خود بازنمایی محاصره و كشتار صحرای كربلا محور اصلی آن بوده و هیچ گاه ماهیت مذهبی‏اش را از دست نداده است .تعزیه‏خوانی در آغاز دورة سلطنت قاجار به صورت یك نمایش آیینی ـ مذهبی جلوه‏ای برجسته داشته و روند تحول و تكامل خود را پیموده است.

در دوره قاجاریه، از بعضی رویدادهای تاریخی و مذهبی، از جمله واقعه کربلا، نمایش می ساختند و در گذر یا میدان ها، به تماشا می گذاشتند. به عبارت دیگر، از دوره قاجاریه، نمایش به عنوان یکی از اقسام عزاداری بر دیگر عزاداری ها افزوده شد. معمولاً یک روضه خوان پیش از آغاز تعزیه، از روی کتاب روضة الشهدا روضه می خواند و پس از آن، تعزیه و شبیه به نمایش در می آمد. به تدریج که تعزیه به صورت یک نمایش مذهبی مشخص و مستقل و جا افتاده در آمد، روضه خوانی های مقدماتی نیز از آن حذف شد. پژوهشگران، تاریخچه تعزیه خوانی را مربوط به ابتدای دوره صفویه می دانند. تعزیه خوانی در دوران حکومت صفویه، مسیر تکاملی خود را پیمود، در دوره زندیه تکامل شد و در دوره قاجاریه به اوج شکوفایی و بلوغ خود رسید.

ویژگى هاى عزادارى در عصر قاجار

در عصر قاجاریه مراسم عزادارى و سوگوارى امام حسین(علیه السلام) وارد مرحله جدیدى شد و از لحاظ شكلى و توسعه و نیز از لحاظ محتوا دگرگونى هایى یافت كه آن ها را بررسى مى كنیم.

1. مردمى بودن

پس از واقعه عاشورا دوست داران امام حسین(علیه السلام) و شیعیان براى امام حسین(علیه السلام) و شهداى كربلا عزادارى كردند. رواج و گسترش عزادارى، مرهون تشویق هاى ائمه اطهار(علیهم السلام) بود، و در دوره هایى كه تشیع قدرت مى یافت با تشویق ها و حمایت هاى حكومت هاى شیعى، بیش از پیش رواج و گسترش پیدا مى كرد، چنان كه در دوره هاى آل بویه و صفویه از برپایى عزادارى بسیار حمایت شد. اما با فرارسیدن عصر قاجار، عزادارى براى امام حسین(علیه السلام) كاملاً نهادینه شد و به صورت امرى كاملاً عمومى و مردمى درآمد، به طورى كه نوشته اند در دوران قاجاریه در تهران و شهرهاى بزرگ در تمام ماه هاى محرم و صفر در اغلب محله ها مردم با برپا كردن چادر و گستردن فرش و نصب علم و كتل، عزادارى مى كردند. و هر كس و هر صنف و دسته طبق نذر خود به طور نسبى به این كار دست مى زدند و آن را نوعى فریضه مذهبى مى دانستند.

2. حضور گسترده زنان

از ویژگى هاى عزادارى در دوره قاجاریه حضور گسترده زنان در این عزادارى هاست.

حسن اعظام قدسى شركت زن ها در مجالس عزادارى را چنین توصیف مى كند:

فعّال ترین بُعد حضور اجتماعى زنان در دوره قاجار شركت در مراسم عزادارى ماه محرم، روضه خوانى و نمایش هاى تعزیه بود. بهترین و مفصل ترین مجالس روضه خوانى ماه محرم در تهران در مسجد حاج شیخ عبدالحسین20 برگزار مى گردید كه گاه جمعیت شركت كننده در آن، متجاوز از ده هزار زن و مرد مى شد.

3. محدود نبودن عزادارى به دهه محرم

یكى از ویژگى هاى عزادارى در دوره قاجاریه توسعه ایام عزادارى است. در دوره صفویه معمولاً عزادارى از ماه محرم تجاوز نمى كرد، امّا در این دوره، مراسم عزادارى مدت زمان بیشترى را دربر مى گرفت و تنها به دهه محرم و صفر محدود نبود. در خود ماه هاى محرم و صفر نیز حداقل به مدت 60 روز مردم در بسیارى از محلات تهران مراسم روضه خوانى برپا مى كردند.

  4. گسترش كمى و كیفى عزادارى

در دوره قاجاریه عناصرى از عزادارى كه در دوره هاى قبل (صفویه و زندیه) به وجود آمده بود به اوج شكوفایى خود رسید. فتواى میرزاى قمى و قبل از ایشان فتواى آیت اللّه محمدعلى كرمانشاهى در خصوص تجویز تعزیه در ترویج عزادارى بسیار مؤثر بود. به دنبال چنین فتواهایى تاریخ معاصر از زمان قاجاریه شاهد رشد بیش از پیش انواع عزادارى هاست. این امر با شروع جنگ هاى ایران و روس رونق بیشترى یافت. در دوره محمدشاه نیز به علت تشویق هاى صدراعظم روحانى مسلك او، حاج میرزا آقاسى مراسم عزادارى رونق بیشترى گرفت.

علاوه بر رواج هیئت ها و دسته هاى معمولى كه در دوره صفویه مرسوم بود در این دوره، دسته هاى متشكل از مردان و كودكان بسیار توسعه یافتند به طورى كه در عهد ناصرى دسته به دوهزار نفر مى رسید.