قاجارها چگونه منقرض شدند؟

دولت مشیرالدوله روزاول آبان 1302چون نتوانست به مشكلات داخلی پیروزگردد استعفای خود را به احمدشاه تقدیم كردو چندروز بعد سردارسپه طبق فرمان شاه به نخست وزیری برگزیده شد.

احمدشاه به فاصله چندروزپس ازنخست وزیری رضاخان،در10آبان 1302 ایران رابه قصداروپا ترك كردوطی فرمانی برادرخود محمدحسن میرزاكه سمت ولیعهدی داشت به نیابت سلطنت تعیین نمود.

اقدامات مهم سردارسپه درراه ایجادوحدت سیاسی ودرهم ریختن قدرتهای محلی، كه بعدازكودتای 1299 آغازگردیده بود،طی دوسال دنبال شد.شیخ خزعل،شیخ خودسرمحمره(خرمشهركنونی)كه برسراسرخوزستان تسلط یافته بود به سردار سپه تسلیم گردید و سران یاغی لرستان یكی پس ازدیگری سركوب ودستگیرواعدام شدندوبه همت سردارسپه وسربازان فداكارراه ارتباطی تهران به خوزستان ازطریق بروجردوخرم آباد ودزفول كشیده شد،آذربایجان ازبقایای یاغیان وسركشان پاك گردید وپادگانهای ارتش جدید ایران به تدریج درمراكزاستانهاوشهرستانهاومرزهای كشورمتمركزشدند.

این اقدامات ،رضاخان را از یك طرف مورد توجه وعلاقه عده زیادی ازمصلحین وطرفداران امنیت كشورقرارداردوازطرف دیگردشمنان ومخالفین اورابه فعالیت وكوشش علیه اوبرانگیخت واین كشمكش ومبارزه سیاسی قریب به دوسال،یعنی دوره پنجم مجلس شورای ملی ادامه یافت وبه پیروزی سردارسپه انجامید.( شمیم ، 1370،ص640)

درآغازسال 1924(22بهمن 1302)مجلس پنجم كارخود را آغازكرد.مامورین رضاخان دراستان ها در مدت انتخابات پیكارننشستند ونمایندگان مورد نظر رضاخان را تعیین كردند.با این وجود درمجلس ملیونی بودندكه مخالف رضاخان بودند.

ازمسافرت احمدشاه به اروپاوانتشارشایعه استعفای اوازسلطنت وتوجه به این مسئله كه رضاخان علیرغم تظاهرخودبه شاه دوستی،اصولاً با سلطنت قاجارمخالف بودونیزباتوجه به مقالات تند و زننده ای كه درجراید ایران وبعضی ازمطبوعات خارجی علیه احمدشاه وخانواده اوانتشارمی یافت،افشاگری مطبوعات ایران درمورد هوسبازی های احمدشاه درپاریس به هیچ وجه ازمیان بردن وفاداری هایی كه سلطنت راتحكیم می كرد،كافی نبود،سردارسپه ناگزیربودبرای رسیدن به هدف خودنظرمساعد جامعه مذهبی راجلب كند.( آوری ،1369،ص503)

دراین هنگام حوادث مهمی دركشورهمسایه ما تركیه رخ داد كه اثرات آن درایران هم محسوس شدو سروصداوهیجان زیادی ایجادكرد.بااینكه انگلستان پس ازخاتمه جنگ جهانی اول نهایت سعی خودرا درحفظ ونگهداری امپراتوری عثمانی به عمل آورده وبه طرق مختلف ازسلطان محمدششم وحیدالدین پشتیبانی نمودولی قیام ژنرال مصطفی كمال پاشا درآناتولی وشكست های متعددی كه به نیروهای اشغالگرخارجی وارد كرد،باعث شدكه قاطبه مردم آن كشوراز وی طرفداری نمایند.مجلس كبیرتركیه كه درآنكارا پایتخت جدیدآن كشورتشكیل شده بود،درسپتامبر1922سلطان وحیدالدین را ازسلطنت خلع كردوآخرین سلطان عثمانی بایك كشتی جنگی انگلیسی خاك تركیه راترك نمود.در7آبان 1302بساط خلافت راهم برچید وتأسیس جمهوری تركیه را اعلام نمود.

این حوادث واكنش مستقیمی درایران داشت وبه نظرمی رسیدكه رضاخان نیزقصه پایان دادن به سلطنت قاجاریه رابااتخاذ رویه مشابه داشته است.رژیم جمهوری درایران بامقاصد ونیات سردارسپه موافق وسازگاربوده ورضاخان می خواسته است بدین وسیله دست خاندان قاجاررا،كه سلطنت آنان جزنكبت وبدبختی برای كشوروملت ایران چیزی به بارنیاورده بود،ازگریبان مردم كوتاه سازد.

دراین موقع سردارسپه كه كلیه امورلشكری وكشوری راقبضه كرده بود،به پیروی ازتركها به فكر الغای سلطنت وتاسیس رژیم جمهوری درایران افتاد.درزمستان 1302 تظاهرات متعددی به نفع استقرارجمهوریت درتهران وشهرستانهاصورت گرفت وعده ای ازرجال كشورواكثریت كارمندان دولت وهمچنین جمعیتهای دست به تظاهرات موافق جمهوری زدند وسخنرانی هایی دراین زمینه ایراد گردید.

هواداران سردارسپه درمجلس پنجم به عنوان تجددخواه،معروف وریاست آنان با سیدمحمدتدین بود و برخی ازتجاربرجسته پول دراختیارآنان می گذارند.مجلس پنجم مواجه با احتمال نادیده گرفتن قانون اساسی شد زیرا قصد رضاخان آشكاراین بودكه سلسله قاجاریه رامنقرض كنددرحالی كه تداوم حكومت این سلسله درقانون اساسی تضمین شده بود.سردارسپه كه موفق به این منظورنشده بودشایعه تأسیس جمهوری رادرایران قوت بخشید.ولی چون عده ای از روحانیون و رجال بااین طرح مخالفت كرده و آن رابه مصلحت كشورندانستند.سردارسپه نیزازاین فكرمنصرف گردید وطی اعلامیه مورخه 12 فروردین 1303 انصراف خود را از تغییر رژیم اعلام نمود.ازهمان وقت سردارسپه به این فكرافتاد كه به جای جمهوری قاجاریه راخلع ومقام سلطنت موروثی راخودش احرازنماید.(امینی ،1386،ص25)

سردارسپه، ضمن كوشش در راه استقرارنفوذوسلطه دولت مركزی ایران برسراسركشور،خاصه خوزستان وگرگان،كه دومركزعمده قیام وخودسری علیه دولت بود،ضمن شكایت ازمداخلات شاه وولیعهددرامورمملكت،ازمجلس خواست كه یافرماندهی كل قوارابه او بدهد ویا او را از ادامه زمامداری معاف دارد.مجلس پنجم درمیان موجی شدیدازمخالفت اقلیت،فرماندهی كل قوارا،كه طبق قانون اساسی خاص مقام سلطنت بود،در25بهمن 1303 به سردارسپه تفویض وبه اواختیارات كامل برای استفاده ازمقام فرماندهی داد.

مجلس دریك مدت زمان قابل توجه،كاری جزتصویب اقداماتی نكردكه قبلاً رضاخان درباره آن تصمیم گرفته بود،واینك آن روزفرارسیده بودكه مجلس سلطنت اورانیزتصویب كند.عناوین قاجاریه (الدوله ،السلطنه وغیره)ازسوی سردارسپه لغوشد واین عمل به نوبه خودنوعی توهین به پادشاه غایب بودكه این عناوین رااعطاءكرده وقانوناً خود می بایست آن را لغوكند.

پیش ازاین كامیابی ،رضاخان به حسن میرزاولیعهد بی اعتنایی می كرد،چه برسد كه عنوان كل فرمانده كل قواراهم داشته باشد.بدین ترتیب دیگربرای ولیعهد كه درغیاب احمدشاه،نیابت سلطنت رابر عهده داشت مجال درنگ درایران باقی نبودوبه همین جهت بزودی ایران رابه مقصداروپاترك گفت.

سردارسپه نام خانوادگی پهلوی راگرفته بود.سلسله جدید می بایست نامی داشته باشد كه یادآورعظمت های باستانی ایران دردوران پیش ازاسلام باشد.

اكثریت قاطعی درمجلس پنجم علیه خاندان قاجارتشكیل گردیدوسیل تلگرافات ونامه هاازشهرستانهابه مجلس ودولت درباره خلع احمدشاه ازسلطنت سرازیربودوفعالیت های دامنه داری درمحافل ملی و مطبوعاتی برای این منظورصورت می گرفت تاسرانجام مجلس درآبان 1304 انقراض سلطنت قاجارراتصویب كردوحكومت موقتی را تا تعیین سرنوشت آینده كشوربه رضاخان سردارسپه سپرد.

یك روزبعدازتصویب سرنگونی دودمان قاجار،نمایندگان راهی مقر رضاخان شدند و او وظیفه خودرا درسربلندی اسلام دانست واعلامیه ای كه گویای خط مشی دولت تازه بود به این مضمون صادركرد: قوانین اسلام به منظوربهروزی مردم اجراخواهدگردید.معنویت مسلمانی كاملاً حفظ خواهدشد.فروش نوشابه های الكلی ممنوع خواهدگردید،بهای گندم ونان كاهش خواهدیافت.ضمناً برای جلب برخی از چهره های برجسته سیاسی ایران اقدامهایی ازسوی رضاخان انجام گرفت.( مدنی،1369 ،ص235)

انگلستان اولین دولتی بودكه حكومت موقت رابه رسمیت شناخت مشروط برآنكه كلیه تعهدات وپیمانهای موجودبین دوكشوررامحترم شمرده ودرحفظ تثبیت اوضاع ایران كوشش نماید.به دنبال انگلستان سایردولتهایی كه باایران روابط سیاسی داشتندنیزرژیم جدید ایران رابه رسمیت شناختند.

دولت شوروی كه تااین تاریخ نسبت به هیئت حاكمه ایران بابدگمانی وبدبینی می نگریست،به محض تشكیل دولت سردارسپه رویه خودرا تغییردادوازدردوستی درآمد،مصلحت خود را درآن دیدكه از پا فشاری دراین موضوع دست برداردودولت شوروی به منظورابزاردوستی نمایندگی خودرادرتهران به درجه سفارت كبرا ارتقا داد.

مجلس موسسان كه به سرعت برای تعیین تكلیف سلطنت تشكیل شده بوددرجلسه مورخ 21آذر1304 ضمن تغییرچند اصل ازمتمم قانون اساسی (راجع به تعیین پادشاه وولیعهد)،پادشاهی رابه رضاخان پهلوی وخاندان اوواگذاركرد.

درمراسم تاجگذاری رضاشاه نیزكه 4اردیبهشت 1305انجام گرفت مقامات سفارت ودولت بریتانیا منتهای مساعدت وهمكاری رانمودندوبانك شاهنشاهی مبالغ عمده ای برای پرداخت هزینه های تاجگذاری به دولت ایران وام ومساعده داد.