راه تبدیل دشمنی به دوستی
واژه حلم به معنی فرو نشاندن هیجان خشم است. لغت‌شناس معروف قرآن، «راغب» در مفردات می‌نویسد: «الحلم ضبط النفس عن هیجان‌الغضب; حلم کنترل کننده نفس از طغیان خشم است.» سپس می‌گوید:از آنجا که این حالت از عقل و خرد ناشی می‌شود، گاهی حلم به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته است.
امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرماید:«العقل‌خلیل المرء، والحلم وزیره; عقل دوست صمیمی انسان است و حلم وزیر عقل می‌باشد.» و نیز می‌فرماید: «الحلم نور جوهره العقل;حلم نوری است که حقیقت آن عقل و خرد است. »
در روایات اسلامی نیز خصلت حلم، به همین معنا آمده است. به عنوان نمونه شخصی از امام حسن مجتبی(علیه‌السلام) پرسید: حلم چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «کظم الغیظ و ملک النفس; فروبردن خشم و تسلط بر خویشتن است.»
نیز امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام)فرمود: «لا حلم کالصبروالصمت; هیچ حلمی مانند استقامت و نگهداری زبان نیست.» حلم به معنای استواری و ثابت ماندن در امور نیز آمده است.
این تعریف‌های لغوی و بیانات امامان معصوم(علیهم السلام)نشان می‌دهد که حلم به معنی خویشتن داری و صبر انقلابی و استواری در امور است .
در قرآن در آیات فراوانی به حلم و خویشتن داری سفارش شده است، از جمله می‌خوانیم: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ » ناپسندی رابا نیکی دفع کن که ناگاه خواهی دید که همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است.
این آیه به یکی از آثار درخشان حلم و خویشتن داری اشاره کرده‌ودستور می‌دهد که با برخورد نیک و ابراز محبت و عکس‌العمل نیکو در برابر ناملایمات، زندگی را برای خود آرام کنید، زیرا در این صورت دشمنی‌ها و کینه‌ها به دوستی تبدیل شده، شعله‌های فتنه‌ها خاموش گشته و جامعه به هم سویی و مهر و محبت و برادری سوق داده می‌شود.
در تفسیر علی ابن ابراهیم در ذیل این آیه آمده: خداوند پیامبرش را با این آیه تربیت کرد و پیامبر(صلی الله علیه‌وآله)بر اساس همین دستور با مردم رفتار می‌نمود. امام صادق(علیه‌السلام)نیز در ضمن گفتاری به یکی از شاگردانش به نام حفص فرمود:بر تو باد به صبر و تحمل و نرمش در همه امور! بدان که خداوند متعال محمد(صلی الله علیه و آ له)را به پیامبری برانگیخت و او را به صبر و نرمش فرمان داد آنگاه حضرت این آیه را خواند و فرمود: پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)صبر و تحمل کرد و در پرتو آن به اهداف و نتایج بلند و درخشانی نایل شد.
در آمالی شیخ صدوق(ره)روایت‌شده: شخصی به محضر رسول خدا(صلی‌الله علیه و آ له)آمد و عرض کرد: من به افراد بستگانم نیکی می‌کنم ولی آن‌ها به من بدی می‌کنند. من صله رحم به جا می‌آورم، ولی آنهاقطع رحم می‌نمایند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)آیه فوق را خواند و به او دستور داد تا با حلم و تحمل و استقامت، بدی را با نیکی جواب دهد. آن شخص اشعاری پیرامون حلم و نرمش و برخوردنیک با مردم خواند. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)اشعار او را ستود و فرمود: بعضی از شعرها حکمت، و بعضی از بیان‌ها همچون سحر اثر بخش است.
حلیم صفتی برای خداوند
همان گونه که ذکر شد، در قرآن در یازده مورد خداوند به عنوان«حلیم» توصیف شده است. پس می‌توان گفت کسانی که دارای این صفت(به طور صحیح و کامل)هستند، مظهر خدا می‌باشند و خود را به خدای بزرگ آن چنان نزدیک نموده‌اند که خدا گونه شده‌اند، و همین موضوع بیانگر اوج ارزش حلم و خویشتن داری است.
خداوند در قرآن، پیامبر بزرگی همچون ابراهیم(علیه‌السلام)،قهرمان توحید صبر و ایثار، را به دلیل اینکه دارای خصلت ارجمند حلم است تعریف و تمجید کرده و می‌فرماید: «ان ابراهیم لحلیم‌اواه منیب; همانا ابراهیم دارای صفت حلم و بسیار متوکل به خدا و بازگشت کننده به سوی خدا بود.»
و نیز در بشارت خود به ابراهیم(علیه‌السلام)در مورد فرزندش اسماعیل(علیه‌السلام) می‌فرماید: «فبشرناه به غلام حلیم; ما ابراهیم(علیه‌السلام)را به نوجوانی دارای حلم بشارت دادیم.»
آیه ای در بیان حلم و نرمش
یکی دیگر از آیاتی که دستور حلم و نرمش به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌دهد این آیه است: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ ...; به برکت رحمت الهی، در برابر مردم نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی همه از اطراف تو پراکنده می‌شدند. پس آن‌ها را ببخش، و برای آنهاآمرزش بطلب و در کارها با آنان مشورت کن...».
آثار درخشان حلم و خویشتن داری
یکی از برکات و آثار حلم، عفو و بخشش است. خصلت عفو از خصال جوانمردان است و موجب استحکام روابط و دوستی‌ها و مهر و محبت خواهد شد.
انسانی که دارای حلم نیست، اهل بخشیدن و گذشت نخواهد بود. همان گونه که حلم خداوند متعال موجب عفو و بخشندگی اواست.
از آثار دیگر اینکه حلم موجب افزایش یار و دوست می‌گردد; حضرت علی(علیه‌السلام)می‌فرماید: «و بالحلم عن السفیه تکثر الانصار; و حلم ورزی در برابر سفیهان، بر یاران انسان می‌افزاید.»
و بر همین اساس می‌فرماید: «الحلم عشیره; حلم برای انسانمانند عشیره و طایفه (حامی نیکی)خواهد بود.»
از انگیزه‌ها و نتایج حلم اینکه از دامن آن، همت متولد می‌گردد و موجب حفظ آبروی انسان می‌شود; امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام)می‌فرماید: «والحلم والاناه توامان ینتجها علو الهمه; حلم و خونسردی(در برابر حوادث تلخ)فرزندان دوقلویی هستند که ازآنها همت بلند متولد می‌شود.» و در عبارت دیگر: «الحلم غطاءساتر; حلم پرده‌ای پوشنده است.»
به امید آنکه از این گفتار و جلوه‌های رفتاری بزرگان دین، درس حلم و خویشتن داری بیاموزیم و در پرتو آن به تحصیل امتیازات شایسته ای نایل شویم.
فرآوری :زهرا اجلال
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع :
مجله پاسدار اسلام - حجه الاسلام والمسلمین محمد محمدی اشتهاردی
