تبیان، دستیار زندگی
شناخت مفهوم و مفاد واژگان و یا جمله‌هایی که در متون فقهی وجود دارد، در شمار بحث‌های جدی و پر گفت وگوی مسائل اصول است
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
منزلت قرن در تبیین مفاهیم

منزلت قرن در تبیین مفاهیم

قرآن و تبیین مفاهیم

شناخت مفهوم و مفاد واژگان و یا جمله‌هایی که در متون فقهی وجود دارد، در شمار بحث‌های جدی و پر گفت وگوی مسائل اصول است. شهید ثانی در کتاب «تمهید القواعد» افزون بر آنکه در خلال تبیین این مفاهیم، به پیمانه وسیعی از مثال‌های قرآنی سود جسته، به استنباط احکام فرعی پرداخته است که از دل قواعدی بنا شده بر اساس آن مفاهیم، بر می‌آید، و در بیشتر این موارد به آن دسته از نمونه‌ها و احکامی‌ پرداخته که در آیات قرآنی مطرح شده است، مانند:

1. مفهوم موافق

مفهوم، که در اصطلاح اصولیان در برابر منطوق و مدلول پیدای یک سخن به کار می‌رود، بر اساس انواع سخن‌ها، به گونه‌های مختلف تقسیم می‌شود. در حجیت و اعتبار منطوق یک کلام و سخن، عالمان و خردمندان تأمل و تردید روا نمی‌دارند. اما آیا مفاهیم نیز از چنین اعتباری برخوردار است یا خیر، پرسشی است که پاسخ‌های ناهمسان را برتافته است. از جمله آن مفاهیم، مفهوم موافق است. در این گونه از مفهوم چون حکم مستفاد از مفهوم با حکم مستفاد از منطوق از نظر سلب و ایجاب همانند است، بدان مفهوم موافق می‌گویند. شهید ثانی در زمره کسانی است که به حجیت و اعتبار مفهوم موافق باور دارند؛

«مفهوم الموافقه حجه عند الجمیع لان الحکم فی المسکوت عنه اولی به فی المنطوق ... و من مثله دلاله قوله تعالی:(فَلا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ)(اسراء/23) علی تحریم ضربهما و نحوه من انواع الاذی. والجزاء بما فوق المثقال من قوله تعالی: (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ)(زلزله/7) و تادیه ما دون القنطار(مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ)(آل‌عمران/75) و عدم الآخر(لا یُؤَدِّهِ إِلَیْک) (آل‌عمران/75) و هو تنبیه بالادنی فلذلک کان فی غیره اولی.»

«مفهوم موافق به نظر تمام اصولیان حجت است، زیرا حکم در مسکوت، اولی است از منطوق و از همین باب است دلالت کلام خداوند: «بر آن دو (پدر و مادر) اف نگویید.» بر حرمت زدن پدر و مادر، و مانند زدن از گونه‌های دیگر آزار و اذیت. و همین سان پاداش دادن به عمل بیشتر از مثقال، در کلام الهی که گفته است: «هر کس به اندازه مثقال ذره عمل کند، آن را خواهد دید.» و نیز دلالت کلام خداوند: «از اهل کتاب کسانی هستند که اگر مال بسیاری به آنان بدهی، آن را به تو بر می‌گردانند.» بر پس دادن مال اندک. و همین سان، کلام الهی که در آن خداوند کمترین را یاد کرده و گفته است: «و از اهل کتاب کسانی هستند که اگر یک دینار به آنان بدهی به تو بر نمی‌گردانند.» بر پس ندادن بیشتر از یک دینار ـ‌که در منطوق کلام مطرح شده‌ ـ به طریق اولی دلالت دارد.»

2. مفهوم شرط و وصف

در باور شهید، هیچ یک از دو مفهوم «وصف» و «شرط» چون نظر به اکثریت موارد دارد، معتبر و حجت نیست، از این روی در آن موارد که دلیلی از ادله شرعی دارای چنین مفهومی ‌باشد، نمی‌توان به مفهوم آن استناد کرد و به حکم شرعی دست یازید. بر این اساس در حکم «طلاق خلع» با استنباط از آیه شریفه دویست و نهم سوره مبارکه بقره می‌گوید:

«ومنها: [فروع عدم حجیه مفهوم الشرط والوصف] جواز مخالعه الزوجین عند الأمن من اقامه الحدود والخوف من عدم اقامتها مع ان الله تعالی قد قال:(فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِه)(بقره/229) لان الغالب ان الخلع لا تقع الا فی حاله الخوف، فلا یدل ذلک علی المنع من الخلع عند انتفاء الخوف وذهب بعض العامه الی عدم جوازه الا فی هذه الحاله عملاً بظاهر الآیه.»

«و از فروع عدم حجیت مفهوم شرط و وصف، جواز طلاق خلع در هنگام امن از اقامه حدود و نیز هنگام خوف از عدم اقامه حدود الهی از سوی زن و شوهر است، با اینکه پروردگار متعال فرموده است: «اگر خوف داشتید که زن و شوهر حدود الهی را رعایت نمی‌کنند، باکی نیست که با گرفتن فدیه (خلع) زنان را طلاق دهید.» زیرا در غالب موارد، طلاق خلع در حالت خوف انجام می‌شود، پس بر این مطلب دلالت ندارد که اگر حالت خوف نبود، طلاق خلع جایز نیست. اگر چه برخی از عالمان اهل سنت به دلیل عمل به ظاهر آیه گفته‌اند طلاق خلع جز در صورت خوف از اجرا نشدن حدود الهی روا نیست.»

3. مفهوم عدد

در شمار مفاهیمی‌ که اصحاب اصول درباره آن به گفتگو پرداخته و برخی آن را معتبر و گروه دیگر فاقد اعتبار و یا به تعبیر بهتر، آن را تهی از مفهوم دانسته‌اند، مفهوم عدد است. شهید دیدگاه خود در مفهوم عدد را با یاد کرد مثالی از قرآن باز می‌گوید؛

«مفهوم العدد حجه عند جماعه من الاصولیین لانه لما نزل قوله تعالی:(إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّهً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ)(توبه/80) قال النبی(ص):«والله لأزیدن علی السبعین» و ذهب المحققون الی انه لیس بحجه مطلقاً الا بدلیل منفصل.»

«مفهوم عدد را جمعی از اندیشمندان اصول، حجت دانسته‌اند، به این استدلال که آن گاه که آیه نازل شد: «اگر هفتاد مرتبه برای آنان استغفار کنی، خداوند آنان را نمی‌بخشد»، پیامبر فرمود: «سوگند به خدا من بیشتر از هفتاد بار استغفار خواهم کرد.» [و این نشانگر حجیت مفهوم عدد و وصف در نظر پیامبر است.] ولکن اهل تحقیق از اندیشه‌وران علم اصول بر این نظرند که مفهوم عدد وصف حجیت نیست، مگر آنکه قرینه‌ای در کار باشد.»


منبع: سایت پژوهش های قرآنی

تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه