چند سانتیمتر کتابخانه داریم؟

گفت و گو با دبیر کل نهاد کتابخانه های عمومی ایران

نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور علاوه بر مسوولیتی که در اداره کتابخانه‌های تحت پوشش‌اش دارد، هر سال سرانه فرهنگی کشور را ارایه می‌دهد که یکی از مهمترین آن‌ها سرانه مطالعه است. همراه با منصور واعظی که چند سالی است دبیر کل نهاد کتابخانه‌هاست درباره سرانه مطالعه و شیوه احصای آن همچنین خرید کتاب‌ و شیوه‌ای که این نهاد برای این امر دارد:

آمار سرانه مطالعه در ایران از سال گذشته آیا تغییری کرده است و روندی که برای رسیدن به سرانه مطالعه در ایران طی می‌کنید چگونه است؟

تا کنون سه سنجش در مورد مطالعه انجام داده‌ایم که این سه بخش در دل سنجش فرهنگی بزرگتری قرار دارند، که یکی از آن‌ها سنجش سرانه مطالعه است. در آن سنجش بزرگ فرهنگی که انجام می‌شود اطلاعات بسیار وسیع‌تری را بررسی می‌کنیم، اما از منظر نهاد کتابخانه‌های عمومی مطالعه و گرایش مطالعاتی اهمیت بیشتری دارد. یکی از این‌ سنجش‌ها در آذر 87 و دیگری در اسفند 88 و سنجش بعدی در اسفند 89 انجام شده است که نتایج اسفند 89 آماده ارائه نشده واطلاعات فعلی درباره سرانه مطالعه برای اسفند88 و آذر 87 است.

آخرین سنجشی که درباره سرانه مطالعه در اسفند 88 صورت گرفت چه نتایجی داشت؟

در این سنجش میزان مطالعه کتاب غیر درسی 18 دقیقه، قرآن و ادعیه 12 دقیقه و روزنامه 39 دقیقه و نیم و نشریات غیرروزانه 6.5 دقیقه که جمع همه این‌ها 76 دقیقه در روز به دست آمده است البته بخشی از مطالعه در فضای مجازی است که بر این اساس 15.5 دقیقه مطالعه کتاب و دو نیم دقیقه مطالعه در فضای مجازی ثبت شده است.

اندازه‌گیری این موضوع که مردم چقدر تلویزیون می‌بینند از بحث مطالعه جداست. در این سنجش حتا این که مردم چقدر صله ارحام انجام می‌دهند یا رادیو گوش می‌دهند هم احصا  وگرد آوری شده است.

در کشورهای دیگر معمولا سرانه مطالعه هر چند سال یک بار اعلام می‌شود، مثلا آمریکا هر ده سال یک بار این سرانه اعلام می‌شود، ولی در کشور ما در این چند سال هر سال این اتفاق می‌افتد آیا لازم است که سرانه مطالعه هر سال اعلام شود؟

ما در برنامه‌ریزی و مدیریت فرهنگی‌مان مبانی و حساسیت‌هایی داریم، این مبانی وحساسیت‌ها کاملا متفاوت از غرب است.

به نظرم حتی ما این کار را  دیرشروع کردیم، ما باید شرایط فرهنگی خانواده‌ها و اقشار مختلف و قومیت‌های مختلف را بررسی و متناسب با آن فرهنگ را مدیریت می‌کردیم؛ زیرا این اطلاعات به ما کمک می‌کند نقاط ضعف‌مان را بشناسیم و متناسب با آن برنامه‌ریزی فرهنگی کنیم.

در سرانه مطالعه همه چیزهایی که گفتید لحاظ می‌شود اما ما منظورمان مطالعه به معنای کتاب غیر درسی است که گفتید 18 دقیقه است آیا به نظرتان این عدد پایین نیست و برای بالا بردن سرانه مطالعه چه نهادی و سازمانی بیشتر از همه می‌تواند موثر باشد؟ برای ارتقای این عدد باید چه کرد؟

کتاب خیلی مهم است، یعنی کسی که اهل کتاب و کتابخوانی است ممکن است فردی باشد که صبح تا شب کتاب بخواند اما کتابخوان نباشد. گرچه مطالعه یعنی کسی که می خواند. جامعه اهل خواندن با جامعه اهل دیدن و شنیدن متفاوت است و اگر دنبال پیشرفت باشیم باید به دنبال کتابخوان باشیم. در منظومه خواند‌ن، کتاب جایگاه برجسته و ویژه‌ای دارد. مقام معظم رهبری از مردم مطالبه خواندن دارند در دیداری که داشتیم آمار مطالعه را ارائه کردم و ایشان فرمودند که این فایده ندارد ممکن است که در جامعه کسی اهل خواندن باشد، ممکن است که یکی 15 ساعت مطالعه کند، اما یکی هم باشد که اصلا کتاب نخواند؛ ما باید کاری کنیم که همه کتاب  بخوانند. بنابراین یکی از مسایلی که جامعه ما را از دیگر جوامع مجزا می‌کند این است که رهبر و نخبگان جامعه ما از مردم مطالبه خواندن دارند و آن را به عنوان موضوع مهم فرهنگی دنبال می‌کنند.

در اعلام عدد سرانه مطالعه اختلاف‌هایی هست این اختلاف‌ها ناشی از چیست؟

آماری که من ارایه کرده‌ام با آمار وزارت فرهنگ و ارشاد  اسلامی یکی است. اولین سنجش که نتایج آن‌را در سال 87 اعلام کردیم، یکی از مدیران ارشد فرهنگی کشور گفت این آمار درست نیست  و  سرانه مطالعه دو دقیقه است. شاید تنها سنجش علمی که قبل از سنجش‌های ما انجام شده یکی مربوط به سال 78 است که وزارت ارشاد انجام داد ه که عدد 7.5 دقیقه اعلام شده  که البته آن سنجش فقط در شهرها انجام شده ، و یک نمونه ملی برای شهرها بود و یک سنجش نیز در سال 53 یک استاد دانشگاه انجام داده بود که سرانه مطالعه در آن سال دو دقیقه بوده است. بعد سال 78 نزدیک به 8 دقیقه و ده سال بعد به 18 دقیقه رسیده است. این رشدها به علت افزایش تعداد با سوادان کشور بوده است در سال 78 چاپ اول کتاب 350 عنوان کتاب بوده در حالیکه در سال گذشته بیش از 60 هزار عنوان کتاب در کشورمان چاپ شده است، یکی از ظلم‌هایی که به فرهنگ عمومی ما می‌شود این است که چون مردم یک نگاه اعتراضی و نقد گونه دارند، گاهی آمار را آن‌طور که هست نمی بینند.

الان چند کتابخانه در کشور داریم و آیا تمام این کتابخانه زیر نظر نهاد کتابخانه اداره می‌شوند؟

در حال حاضر تعداد 2600 باب کتابخانه داریم. یکسری کتابخانه‌های عمومی تحت پوشش بود که توسط دولت ساخته شده و ما اداره می‌کنیم. یکسری نیز کتابخانه‌های مشارکتی است که توسط خیرین یا دستگاهی ساخته شده که خودشان اداره می‌کنند و ما تقبل تامین که کتاب و نشریه را نموده و در اختیارشان می‌گذاریم، مثلادر زندان اوین کتابخانه داریم ولی سازمان‌ زندان‌ها آن را اداره می‌کند و مابقی را ما تامین می‌کنیم. دسته دیگر کتابخانه‌هایی است که مستقل هستند که بعضی از آن‌ها از نهاد مجوز گرفته اند و بعضی نگرفته‌اند که اداره آن‌ها توسط سازنده‌ و بانی آن می‌باشد و کتاب و منابعش را نیز خود تامین می‌کند. البته باید بیایند از نهاد کتابخانه مجوز بگیرند.

الان به ازای هر چند نفر چند کتابخانه داریم؟

هدف‌گذاری ما این است که برای هر 25 هزار ایرانی یک کتابخانه استاندارد داشته باشیم که به این ترتیب باید در کشور 3 هزار کتابخانه استاندارد تا سال 1404 داشته باشیم؛ زیرا در آن سال جمعیت کشور ما صد میلیون خواهد رسید. یکسری شهرها هست که جمعیت آن‌ها زیر بیست هزار نفر است که در آن‌جا توصیه ایجاد کتابخانه استاندارد نمی‌کنیم، متراژ کتابخانه استاندارد دو هزار متر مربع است. ما کتابخانه کوچکتر را حسب شرایط اقلیمی و فرهنگی منطقه نیز توصیه می‌کنیم، زیرا سرانه کشورهای پیشرفته برای کتابخانه سازی به ازای هر صد نفر هشت متر مربع است و ما هم پیش‌بینی‌مان این است که به این عدد برسیم، الان برای هر صد نفر حدود دو متر است. ممکن است تعداد زیادی روستای بزرگ داشته باشیم، اما کتابخانه در آن وجود نداشته باشد. ممکن است هزینه آن بالا باشد؛ ولی روستائیان ما هم باید کتابخانه داشته باشند. وقتی به شهرهای بزرگ می‌رسیم باید کتابخانه استاندارد داشته باشیم، الان به ازای هر سی هزار نفر یک کتابخانه داریم، البته در پنج سال اخیر از 1600 باب کتابخانه به بیش از 2600 باب کتابخانه رسیده‌ایم و دولت نهم و دهم در توسعه کتابخانه‌های عمومی نقش بی‌بدیلی داشته است. ما دو دوره طلایی در کتابخانه سازی داریم یکی سال هفتاد تا 75 است که ارشاد به کتاب و کتابخانه سازی توجه ویژه‌ای کرد که در آن مقطع از 500 باب کتابخانه به 1100 باب کتابخانه رسیدیم و مقطع دیگر همین مقطع فعلی است که دولت‌ به کتاب و کتابخانه‌سازی توجه ویژه‌ای داشته‌ است. در ابتدای دولت نهم فضای کتابخانه یک متر بود که الان به یک متر و هشت سانتی‌متر رسیده است که امیدواریم که به آن عدد هشت متر که استاندارد جهانی است برسیم.