حافظ و خیام؛ تفاوت‌و تشابه
خیام و حافظ دو ستاره تابناک آسمان ادب از جمله نام‌آورترین پارسی‌سرایان در درازنای تاریخ به شمار می‌آیند.
با این که این دو سخن‌سرای نامدار در 2 برهه زمانی متفاوت از یکدیگر می‌زیسته‌اند اما تشابه‌هایی فراوان در افکار و اقوال آنان دیده می‌شود که سبب شده است ادب‌پژوهانی چون شبلی نعمانی در شعر العجم، بهاءالدین خرمشاهی در حافظ‌نامه، محمد امین ریاحی در گلگشت در شعر و اندیشه حافظ و تنی چند دیگر از نامداران این عرصه حافظ را خیامی دیگر بخوانند و بدانند.
اما آیا به‌راستی این‌گونه بوده و حافظ را به سبب همسانی برخی اندیشه‌هایش با خیام، خیامی دیگر باید خواند؟
اشتراکات خیام و حافظ :
الف: همسانی‌های افکار خیام و حافظ
در شعر خیام مضامینی چندگانه دیده می‌شود که همان مفاهیم در سروده‌های حافظ نیز دیده می‌شود و از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1ـ حیرت در کار جهان و عدم آگاهی از رمز و راز آن: یکی از ویژگی‌های اصلی تفکر خیامی حیرت ناآگاهی از کار جهان است:
در دایره‌ای کآمدن و رفتن ماست/ آن را نه بدایت نه نهایت پیداست / کس می‌نزند دمی در این معنی راست/ کاین آمدن و رفتن به کجاست
حافظ نیز بسان خیام مبهوت است و تشابه فکری آن دو بسی نمایان و از جمله در ابیات زیر:
ساقیا جام میم ده که نگارنده غیب/ نیست معلوم که در پرده اسرار چه کرد
عیان نشد که چرا آمدم کجا بودم/ دریغ و درد که غافل زکار خویشتنم
2ـ چون و چرا در کار خلقت: دیگر ویژگی اندیشه خیام چون و چرا در کار خلقت است. او حکمت آفرینش را در نمی‌یابد و به این سبب دراین‌باره بسیار سخن گفته است:
دارنده چون ترکیب طبایع آراست/ از بهر چه او افکندش اندر کم و کاست/ گر نیک آمد شکستن از بهر چه بود/ ور نیک نیامد این صور عیب کراست
حافظ هم چون و چرای بسیاری در اشعارش درباره اسرار دنیا داشته است، از آن جمله می‌توان ابیات زیر را گواه آورد:
ز سر غیب کس آگاه نیست قصه مخوان/ کدام محرم دل ره در این حرم دارد/ وجود ما معمائیست حافظ/ که تحقیقش فسون هست و فسانه
3ـ ناپایداری جهان: مرگ و زوال در شعر خیام واجد نمودی برجسته است. یاد مرگ در شعر او به طور معمول با گریزها و کنایه‌های شاعرانه به سبزه، سبو و یادکرد درگذشت صاحبان قدرت و پریچهرگان همراه است:
هان کوزه‌گرا بپای اگر هوشیاری/ تا چند کنی بر گل آدم خواری/ انگشت فریدون و کف کیخسرو / بر چرخ نهاده‌ای چه می‌پنداری
حافظ نیز بر ناپایداری جهان پای فشرده و در بسیاری موارد، گفتمان خویش را خیام‌گونه بیان داشته است:
قدح به شرط ادب گیر زانکه ترکیبش/ زکاسه سر جمشید و بهمن است و قباد
به باور حافظ ریا و دورویی جزئی از صفات اخلاقی بسیاری از مردمان معاصرش شده بود. بدین جهت، او بر صوفیان پشمینه‌پوش دروغین تاخت و نازاهدان زاهدنما را ملامت نمود. درحقیقت، حافظ از سالوس نفرت داشت و ریا را شرک خفی برمی‌شمرد.
4ـ شادی‌طلبی و عشرت‌جویی: به باور خیام دنیا فاقد اعتبار است و انسان نمی‌تواند دریابد سرانجامش در دوران پس از مرگ چه خواهد بود، بهترین کار غنیمت شمردن وقت به شادی و قدر دانستن زمان به عیش است:
ای دل غم این جهان فرسوده مخور/ بیهوده نه غمان بیهوده مخور/چون بوده گشت و نیست نابوده پدید/ خوش باش غم بوده و نابوده مخور
در اشعار حافظ نیز می‌توان ردپای تفکر خیامی را به عینه دریافت و براحتی پی برد که او نیز بر شادجویی و شادزیستی تاکید دارد:
اگر غم لشگر انگیزد که خون عاشقان ریزد/ من و ساقی بهم سازیم و بنیادش براندازیم/ چو دردستست رودی خوش بزن مطرب سرودی خوش/ که دست‌افشان غزل خوانیم و پاکوبان سر اندازیم
5 ـ جبرگرایی: اعتقاد به جبر خصیصه‌ای است که در اشعار خیام کاملا جلوه می‌نماید. از منظر او، انسان دستخوش بازی تقدیر است و همه امور به حکم و اراده تقدیر جریان می‌یابند:
بر من قلم قضا چو بی من رانند/ پس نیک و بدش چرا زمن می‌دانند/ دی بی من و امروز چو دی بی من و تو/ فردا به چه حجتم به داور خوانند
دیوان لسان‌الغیب شیراز، حافظ نیز سرشار از اشعار مرتبط با جبر است و به‌وضوح تمایلات جبرگرایانه او را نمایان می‌سازد:
نیست در دایره یک نقطه خلاف از کم و بیش/ که این مساله بی‌چون و چرا می‌بینم
ب: ناهمسانی‌های شعر خیام و حافظ
علاوه بر موارد یادشده در شعر حاف1 جلوه‌هایی چندگانه رخ می‌نماید که در شعر خیام اثری از آنها دیده نمی‌شود یا اگر هم مشاهده گردد، کمرنگ و ابتر می‌نماید و از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
1- اعتقاد راسخ حافظ به معاد: آخرت‌اندیشی و معادگرایی حافظ با وجود شک و شبهه‌های کمرنگ و شیرینش از محکمات شعر او است:
از نامه سیه نترسم که روز حشر/ با فیض لطف او صد توان از این نامه طی کنم
این در حالی است که اعتقاد به جهان دیگر در رباعی‌های خیام حالت ابهام دارد:
گویند مرا که دوزخی باشد مست/ قولی است خلاف دل در آن نتوان بست/ گر عاشق و میخواره به دوزخ باشد/ فردا بینی بهشت همچو کف دست
2- ستایش عشق در شعر حافظ
: حافظ پیرو مکتب عشق بود، عشق را مایه امتیاز انسان می‌دانست و تمام سیر و سلوک شخصی خویش را بر پایه آن بنیاد نهاد:هر آن کسی که در این جمع نیست زنده به عشق/ بر او نمرده به فتوای من نماز کنید
شگفت آنجاست که در کل رباعیات خیام به اندازه انگشتان دو دست نیز از عشق و ترکیبات آن نام برده نشده و اگر هم بندرت یادی شده هیچ‌گاه در ستایش آن نبوده بلکه بیشتر بر نشان از تاکید بر شادخواهی و یا نمایان ساختن هیبت مرگ دارد.
رباعی‌هایی از این دست بر درستی این دعوی گواهند:
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است/ در بند سر زلف نگاری بوده است/ این دسته که بر گردن او می‌بینی/ دستی است که بر گردن یاری بوده است
3- انتقاد از زهد و تصوف ریاکارانه در شعر حافظ: به باور حافظ ریا و دورویی جزئی از صفات اخلاقی بسیاری از مردمان معاصرش شده بود. بدین جهت، او بر صوفیان پشمینه‌پوش دروغین تاخت و نازاهدان زاهدنما را ملامت نمود. درحقیقت، حافظ از سالوس نفرت داشت و ریا را شرک خفی برمی‌شمرد:
گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود/تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود
واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می‌کنند/چون به خلوت می‌روند آن کار دیگر می‌کنند
چنین مفهومی در شعر خیام به تقریب اصلا وجود ندارد. حتی می‌توان با کمی اغماض گفت خیام نه تنها به زهد ریاکارانه توجهی معطوف نداشته است بلکه برعکس به سبب اصرارش بر شادجویی بر زاهدان راستین نیز تاخته است.
قومی متفکرند اندر ره دین/ قومی به گمان فتاده در راه یقین/ می‌ترسم از آن که بانگ آید روزی/ کای بی‌خبران راه نه آنست و نه این
4- تبلیغ اعتدال و میانه‌روی در شعر حافظ: رعایت تعادل و میانه‌گزینی راهی است که حافظ به اجرای آن در انجام هر کاری توصیه و سفارش می‌کند:
دلا دلالت خیرت کنم به راه نجات/ مکن به فسق مباهات و زهد هم مفروش
در تفکر خیام، نشانی از اعتدال و میانه‌روی نمی‌توان جست، بلکه بالعکس این زیاده‌جویی بویژه در شادی است که خیام تبلیغ می‌نماید:
گر یک نفست ز زندگانی گذرد/ مگذار که جز به شادمانی گذرد/ هشدار که پرمایه سودای جهان/ عمر است چنان کش گذرانی گذرد
بخش ادبیات تبیان
منبع: امیر نعمتی لیمائی- جام جم
