ملاکی برای سنجش حق والدین

اذیت شدن آنان و رنجیده خاطر شدن والدین ملاکی است برای در نظر گرفتن حقوق واجب والدین . اگر فرزند در مواردی مخالفت با نظر والدین داشته باشد که این مخالفت موجب اذیت آنان شود، سبب عاق شدنش را فراهم کرده است ولی گاهی مخالفت با نظر والدین به حدی نیست که موجب اذیت آنان شود، در این صورت، عدم رفتار فرزند مطابق با نظر آنان اگر چه موجب رنجیده شدنشان نمی شود ولی بهتر است به نظر آنان عمل شود.         

عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شكستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یكى از آنها نیز موجب عاق شدن می شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواسته والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد.  عقوق والدین عبارت است از «به خشم آوردن و آزردن و شكستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یكى از آنها نیز موجب عاق شدن می شود .»[1]

اگر چه در تمام ادیان و فرهنگ ها، والدین از احترام ویژه ای در برابر فرزندان برخوردارند ولی در اسلام علاوه بر این حقوق، حقوق اخلاقی گسترده ای را برای والدین بر شمرده است و آن قدر دامنه این حقوق را وسعت بخشیده است که هر گونه آزار و اذیت آنان را تضییع حقوق آنان دانسته است. در کنار آن برخی از حقوق فقهی نیز بر عهده فرزند گذاشته است که باید به آنان عمل کند؛ از جمله می توان به وجوب پرداخت نفقه به والدین محتاج،توسط فرزند اشاره کرد.[2]

ملاکی برای سنجش حق والدین

در باره حق والدین تعابیر قرآنی متعددی وارد شده است. از جمله خداوند می فرماید:« و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیكى كنید! هر گاه یكى از آن دو، یا هر دوى آنها، نزد تو به سن پیرى رسند، كمترین اهانتى به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!»[3]

همان طور که مشاهده می شود در کنار ایمان به خداوند و عدم شرک به او، فرمان به نیکی در حق پدر و مادر داده شده است و از رنجاندن آنان حتی با کوچک ترین کلمه نهی شده است. در روایات نیز اگر چه عاق والدین را جزء گناهان کبیره شمرده است[4] ولی مانند آیات قرآنی حدی برای این موضوع تعیین نشده است و جهت بزرگداشت حق والدین، تنها به صرف رنجیده شدن آنان اشاره شده است.[5]

پس اذیت شدن آنان و رنجیده خاطر شدن والدین ملاکی است برای در نظر گرفتن حقوق واجب والدین[6]. اگر فرزند در مواردی مخالفت با نظر والدین داشته باشد که این مخالفت موجب اذیت آنان شود، سبب عاق شدنش را فراهم کرده است ولی گاهی مخالفت با نظر والدین به حدی نیست که موجب اذیت آنان شود، در این صورت، عدم رفتار فرزند مطابق با نظر آنان اگر چه موجب رنجیده شدنشان نمی شود ولی بهتر است به نظر آنان عمل شود.   

جوازی برای سرپیچی از والدین

موارد مختلفی است که شرعاً جزء موارد اطاعت فرزند از والدین به حساب نمی آید؛ از جمله می توان به مواردی اشاره کرد که والدین به فرزند امری مخالف با دستورات و قوانین الهی و اسلامی می دهند و از او می خواهند تا فلان خلاف شرع را انجام دهد،که در این موارد انجام دستور آنان لازم نیست و موجب عاق شدن نیز نمی شود.[7]

بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته ای آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواسته والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد. البته برخی دیگر از امور است که در شرع، رعایت نظر والدین، در آن اگر چه خوب است ولی واجب شمرده نشده است، پس برای شناخت هر مورد باید به طور خاص، نظر مرجع تقلید، در آن مورد گرفته شود.

تأکیداتی برای رعایت حقوق والدین

«وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِیمًا وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا » [8]

«و پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیكی كنید هرگاه  یكی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، كمترین اهانتی به آنها روا مدار و بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه  به آنها بگو. و بادهای تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر و بگو پروردگارا  همان گونه كه آنها مرا در كوچكی تربیت كردند مشمول رحمتشان قرار ده »

این آیات از جمله تأكیدات  قرآن است بر مسأله حقوق والدین:

"قضا" مفهوم مؤكدتری نسبت به "امر" دارد و امر و فرمان قطعی را می‌رساند و این نخستین تأكید در این مسأله است .

قرار دادن توحید یعنی اساسی ترین اصل اسلامی در كنار نیكی به پدر و مادر تأكید دیگری است بر اهمیت این دستور اسلامی.

مطلق بودن احسان كه هر گونه نیكی را شامل می‌شود و همچنین مطلق بودن والدین كه مسلمان و كافر را نیز در برمی‌گیرد سومین و چهارمین  تأكید در این جمله است.

نكره بودن احسان كه در این  گونه موارد برای عظمت می‌آید، پنجمین تأكید محسوب می‌شود.[9]

اف گفتن به چه معنایی است ؟

امام باقر (علیه السلام) در تفسیر كلمه اف می‌فرماید: «این كمترین آزردن است كه خداوند آن و هر چه بالاتر از آن را حرام كرده است » .

پی نوشت ها :

[1] محدث قمی، شیخ عباس،نزهة النواظر فی ترجمة معدن الجواهر، ص 128

[2] برای آگاهی بیشتر به سؤال 9970 (سایت: 9937) (وجوب نفقه پدر بر فرزند) در همین سایت مراجعه کنید.

[3] اسرا، 23.

[4] عبید بن زراره گوید: از امام صادق علیه السلام در باره گناهان كبیره پرسیدم حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: گناهان كبیره در كتاب على علیه السلام هفت عدد شماره شده است كه عبارتند از:

1- كفر به خدا 2- قتل نفس 3- عاق والدین 4- خوردن ربا پس از دانستن 5- به ستم مال یتیم را خوردن 6- فرار از جهاد 7- تعرب بعد از هجرت.نک:  عاملی، محمد بن حسن،وسائل الشیعة (ترجمه باب جهاد با نفس)،ترجمه صحت، ص 198

[5] حضرت صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند چیزى را (در آزردن پدر و مادر) كمتر از أف میدانست از آن نهى میكرد، و آن كمترین مراتب آزردن است، و از جمله آزردن است كه كسى به پدر و مادر خود خیره نگاه كند.نک: کلینی،محمد بن یعقوب،اصول كافى (ترجمه مصطفوى) ،ج‏4،ص50

[6] برخی از استفتاءات در این مورد نیز به این مطلب اشاره دارد، برای نمونه استفتاء شده است که: «عاقّ والدین به چه معناست؟ در چه شرایطى تحقّق مى‏یابد؟ آثار آن چیست؟جواب: هر كارى كه موجب ایذا و اذیّت والدین گردد، به معناى عاقّ والدین است، مگر در مواردى كه تكلیف واجب یا حرامى باشد، و آنان به فرزند دستور مخالفت با آن را بدهند. نک: استفتاءات جدید (آیت الله مكارم)، ج‏3، ص 559؛ إذا أمرت الأم ابنها بتطلیق زوجته، و إلّا فهو عاق و حرام علیه لبنها الذی شربه؟باسمه تعالى: لا یجب إطاعة الأم فی هذه الأمور. نک: صراط النجاة (آیت الله تبریزی)، ج‌6، ص 257.

[7] برای آگاهی بیشتر در این مورد به سؤال 3432 (سایت: 4161) (وظایف فرزندان در برابر والدین) در همین سایت مراجعه کنید.

[8] . اسراء/ 24-23 (ترجمه آیات از آیت الله مكارم شیرازی می‌باشد)

[9] . مكارم شیرازی،‌ناصر و دیگران؛ تفسیرنمونه، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1374، اول، ج 12، ص 76-73

فرآوری : زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان

منابع :

اسلام پدیا

سایت پرسمان قرآنی