عدسی X100
مشاهده‌ی نمونه‌های زیستی با عدسی 100برابر
پژوهشگران عزیز می دانید سلول‌ها اندازه‌های مختلفی دارند و اغلب از کوچک‌ترین اندازه‌ی قابل مشاهده با چشم بدون ابزار کمکی، کوچک‌ترند. کوچک‌ترین لکه‌ی قابل مشاهده برای چشم معمولی باید دست کم به اندازه‌ی 1/0 میلی‌متر باشد. در حالی که کوچک‌ترینِ باکتری‌ها، مایکو پلاسما با اندازه‌ی حدود 300 نانومتر یا 0003/0 میلی‌متر می‌باشد. بزرگ‌ترین سلول‌ها که سلول‌های گیاهی و جانوری هستند نیز تا 100 میکرومتر یا 1/0 میلی‌متر می‌توانند باشند. اندازه‌ی بسیاری از باکتری‌ها حدود 1تا 2 میکرومتر که معادل 001/0 تا 002/0 میلی‌متر است، می‌باشد. برای مشاهده‌ی اجزا و بخش‌های مختلف این سلول‌ها باید آن‌ها را دست کم 1000 برابر بزرگ‌تر ببینیم که عدسی X100 میکروسکوپ‌های نوری این امکان را برای ما فراهم می‌کند. اما مهارت کار با این عدسی نیاز به یادگیری دارد.
بنابراین برای مشاهده‌ی موجودات به این ریزی از عدسی‌هایی با قدرت بزرگنمایی بالا استفاده می‌کنیم. عدسی 100 و گاهی عدسی 40 برابر شیئی جزء این دسته هستند. برای کار با این دو عدسی به ویژه در مورد عدسی X100 نیازمند استفاده از روغنی به نام ایمرسیون دارد تا فضای بین نمونه و عدسی را پر کند و از پراکنش اشعه‌های نور جلوگیری کند.
از آن جا که ضریب شکست روغن ایمرسیون با عدسی 100 ، برابر است، نوری که از منبع نور میکروسکوپ نوری آمده و از نمونه عبور کرده است، به سمت عدسی هدایت می‌شود. اما در صورتی که از روغن استفاده نکنیم، هوا با ضریب شکست بالایش باعث پراکنده شدن اشعه‌ها شده و به خاطر فاصله‌ی کانونی کوتاه عدسی، نور چندانی به آن نمی‌رسد. نحوه‌ی استفاده از میکروسکوپ، کار با آن و هم‌چنین مفاهیم فیزیک نور که در میکروسکوپ کاربرد دارند را می‌توانید در مطالب مرتبط دیگری که در سایت تبیان جست‌وجو و مطالعه کنید. در این جا تنها به روش عملی مشاهده‌ی نمونه‌ها با عدسی 100 می‌پردازیم.
1. آماده‌سازی نمونه: ابتدا نمونه‌ی خود را که می‌تواند از هر بافت زنده و غیرزنده‌ای باشد، به روش خودش روی لام آماده کنید. روی گسترش رنگ‌آمیزی شده‌ی خود، لامل بگذارید. زیرا روغن گسترش شما را که خشک کرده‌اید، می‌خیساند و از آن‌جا که بافت پس از تثبیت تنها روی لام ثابت شده و در اصل پیوستگی زیستی اجزایش به هم خورده است، از بین می‌رود.
اگر تمایلی به نگاه داشتن نمونه به مدت طولانی و پس از مشاهده ندارید، می‌توانید روغن را مستقیماً روی گسترش خود بگذارید. مثلاً در مورد باکتری‌هایی که برای تشخیص رنگ‌آمیزی می‌کنید. لام‌هایی که به این طریق استفاده شده‌اند را می‌توانید دور بریزید. اما در صورت کم‌بود آن‌ها در آزمایشگاه، آن‌ها را شسته و با پنبه الکل تمیز و ضدعفونی کرده و لکه‌های آن‌ها را به خوبی پاک کنید تا دوباره مورد استفاده قرار دهید.
2. گذاشتن قطره‌ای از روغن ایمرسیون:
نمونه را روی صفحه‌ی میکروسکوپ گذاشته و باگیره‌ها آن را ثابت کنید. به کمک عدسی‌های 40 یا 10 برابر قسمتی از نمونه را که می‌خواهید با بزرگنمایی بیش‌تر ببینید، در مرکز دایره‌ی دیدتان قرار دهید. مطابق شکل، قطره‌ای کوچک از روغن را روی گسترش خود در جایی که نور عبور می‌کند، قرار دهید.
3. کار با میکروسکوپ:
از پهلو به نمونه نگاه کنید و کم‌کم صفحه را با پیچ تنظیم درشت آن قدر بالا بیاورید تا نوک عدسی به قطره بچسبد. اگر به جای پهلو از بالای چشمی به نمونه نگاه کنید، ممکن است فاصله را تشخیص نداده و سبب فشار عدسی به لام و شکستن آن شوید.
به محض این که روغن فضای بین عدسی و نمونه را پر کرد، پیچ تنظیم درشت را رها کرده و از پشت عدسی چشمی به نمونه نگاه کنید.
در حالی که با چشم وضوح تصویر را کنترل می‌کنید، با پیچ تنظیم ریز نمونه را بالا بیاورید تا در فاصله‌ی کانونی عدسی قرار بگیرد. در این هنگام شما تصویری واضح از گسترش خود می‌بینید.
در صورت تمایل می‌توانید از تصویری که مشاهده می‌کنید عکس بگیرید. تصویر زیر از ماه‌گرفتگی نیست! بلکه تصویری از باکتری‌های کوکسی (گرد) گرم مثبت است که با عدسی 100X، بزرگنمایی شده و با دوربین 5 مگاپیکسل یک دستگاه گوشی همراه (با اندکی لرزش دست) تهیه شده است.
4. پایان کار: پس از مشاهده‌ی نمونه، ابتدا با پیچ تنظیم بزرگ نمونه را از عدسی فاصله دهید. سپس آن را بردارید. با پنبه‌ی آغشته به الکل عدسی را به خوبی تمیز کنید تا آثار روغن از آن پاک شود. میکروسکوپ را خاموش کنید.
بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تهیه: خانم یزدان پرست
تنظیم: نسرین صادقی
