سقوط دیکتاتور، انقلاب در مطالعه

روزنامه ی گاردین سال پیش در گزارشی نوشت که اخیراً و در یک هفته دو کتاب فروشی مستقل بریتانیایی تعطیل شده و به نظر می رسد که این روند ادامه خواهد داشت.

در یک سال اخیر، شماری از کتاب فروشی های آمریکا هم به کار خود خاتمه داده اند. روزنامه های چاپی نیز یکی پس از دیگری تعطیل می شوند و به انتشار اینترنتی خود چشم می دوزند.

اما در نقطه ی مقابل در کشور مصر، جایی که به نظر می رسد اقتصاد کتاب و سرانه مطالعه چندان چشم گیر نیست شمار کتاب فروشی ها و روزنامه ها و انتشاراتی ها روز به روز بیشتر می شود و ظاهراً گسترش رسانه های فرهنگ ساز به دلیل تغییر در ساختار سیاسی این کشور است. از زمان بر کناری حسنی مبارک دو روزنامه به جمع خانواده ی مطبوعاتی های مصر اضافه شده یکی به نام «الیوم السابع» که تا پیش از این هفته نامه بود و اکنون روزنامه شده است و دیگری «التحریر» که اوایل جولای کار خود را شروع کرد. «کلیله و دمنه» نام یک کتابفروشی ویژه ی کتاب های کودکان و مرکز فرهنگی است که پس از برکنار شدن مبارک کار خود را شروع کرده و کتاب فروشی های زنجیره ای دیگری نیز همچنان در حال افتتاح هستند. از جمله انتشاراتی «الف» یک شعبه جدید کوچک در بازار شهر راه اندازی کرده و قرار است در ماه اکتبر (مهر) نیز ششمین شعبه خود را افتتاح کند.

«نرمن مجدی» مدیر مرکز کلیه و دمنه در این باره می گوید:« فکر می کنم، همه امیدوارند و ما هم امیدواریم که در فضای آزاد مصر جدید آینده ی بهتری در برابر بچه هایمان قرار دارد.»

مجدی و همکار او «احمد حجازی» همیشه عاشق کتاب بوده اند و به گفته او «فکر انجام کاری مفید، مخصوصاً برای کودکان. همیشه در ذهنمان بود برای همین هم این کتاب فروشی را افتتاح کردیم.

فکر این کار پس از رفتن مبارک به سرمان افتاد و چند روز خواب و خوراک را کنار گذاشتیم تا بتوانیم این کار را آغاز کنیم.»

در ماه جولای گذشته، یعنی دقیقا یک سال پیش که تصوری از انقلاب در مصر وجود نداشت. پیش بینی  اقتصادی این بود که برمبنای تجارت جهانی و محلی، مصر باید حضور 90 درصد باسواد در این نسل را تجربه کند. در حالی که این امکان به سختی می تواند عملی شود. بیشتر مصری ها ارزش کمی برای مطالعه به عنوان مطالعه قایل هستند. از سوی دیگر، مجدی می گوید:« مصری ها عمیقا به ارزش تحصیلات باور دارند. بنابراین وقتی مردم برای بچه هایشان کتاب می خرند، کتاب هایی که برای فرزندانشان انتخاب می کنند، تفریحی و سرگرم کننده نیست بلکه برای آموزش فرزندانشان کتاب می خرند و به سراغ کتاب های علمی می روند. یا در زمینه ی ریاضی یا زبان خارجی کتاب می خرند». او باور دارد که چیزهای جدیدی نیز در حال اتفاق افتادن است، تغییراتی که ریشه در 25 ژانویه دارد. اما واقعیت این است که بازار نشر در مصر و چند سالی پیش تر از سقوط مبارک رونق گرفته و شاید رونق همین بازار بود که بازار دیکتاتور را به کسادی کشید.

تأسیس کتاب فروشی های بزرگ تقریباً از یک دهه پیش و با گشایش فروشگاه زنجیره ای «دیوان» در سال 2002 شروع شد و تا سال 2010 بیش از 30 کتاب فروشی تمام وقت با خدمات متعدد در سراسر مصر شروع به کار کرد که البته بیشترشان در قاهره و اسکندریه مستقر بودند.

در اوایل سال 2011، نمایشگاه بین المللی کتاب قاهره تعطیل شد و این تعطیلی ضربه ی سنگینی بر پیکر اقتصاد نشر در مصر وارد ساخت اما فروش کتاب زمانی افت بیشتری کرد که بسیاری از مردم چه آن ها که از رفتن مبارک شاد بودند و چه آن ها که ناخرسند، خرید کتاب را متوقف کردند و ترجیح دادند به جای خواندن کتاب های تاریخی و سیاسی حتی رمان، تاریخ دیگری را با حضور در میدان تحریر رقم بزنند و زمینه ای گسترده برای خلق آثار ادبی از نوع دیگر فراهم سازند. با این حال، در دوره ی کوتاهی پس از مبارک، جهان کتاب راه های جدیدی برای رشد پیدا کرد راه هایی که به نظر می رسد تا افق دور دست ادامه خواهد یافت.

یکی از بنیان گذاران انتشارات دیوان، می گوید «با وقوع انقلاب، محتوا خیلی بیشتر از دهه ی پیش شده و جوانان با سرعت بیشتر در حال نوشتن و انتشار آثارشان هستند.»

یکی از ناشران جدید و نوآور «دیویژن بوکز» است که کار انتشار رمان های گرافیکی را در پیش گرفته، «مروان امام» و «محمد رضا» آن را در فوریه سال 2011 (بهمن 1389) راه تأسیس کردند. امام می گوید: «مشوق راه اندازی این خانه نشر «برنامه ریزی برای نشر در حوزه ی وسیعی از رمان های کمیک و گرافیکی است». او چشم انداز بازار کتاب مصور مصر را با ظرفیتی عالی ارزیابی می کند و می گوید در حقیقت جامعه تشنه ی چنین کتاب هایی است.

نخستین رمان گرافیکی این انتشاراتی، یک مجموعه دو زبانه انگلیسی- عربی با عنوان «بزرگراه» است که اخیراً برای فروش ارایه شده و نخستین نسخه های آن در کافه کتاب «بیکیا بوکز» به صورت ویژه برای فروش عرضه می شود.

«واصف» می گوید: «قاهره ممکن است از نظر داشتن کتاب فروشی های بزرگ به حد اشباع برسد. و این کار به فروش کتاب لطمه بزند. با این ما نگران نیستیم؛ استان های دیگر تشنه ی داشتن چنین امکاناتی هستند و فرصت های جدی برای گشایش کتاب فروشی های بزرگ در استان ها وجود دارد. و خود ما درصدد افزایش شعبات «دیوان» در استان های دیگر هستیم.»

«بلام سعد» بینان گذار خانه ی نشر و کتاب فروشی «ال بسلام» هم با تاکید وجود فرصت های عالی در استان ها می گوید: «با این حال هنوز در قاهره نیز جای کافی برای این کار وجود دارد. ما نباید فراموش کنیم که جمعیت کشورمان بیش از 80 میلیون نفر است و هنوز نیازهای زیادی در این زمینه وجود دارد.»

عربی به جای انگلیسی

بسیاری از مصریان کتاب هایی را که به زبان انگلیسی منتشر می شود ترجیح می دهند و به همین دلیل کتاب های انگلیسی هنوز بازار بزرگی در میان کتاب فروشی های مصر دارند، در همین زمینه برخی ناشران جدید چون انتشارات «سارای» و «سحاب بوکز» آثار نویسندگان داخلی را هم به زبان انگلیسی منتشر کردهاند و نتایج خوبی نیز گرفته اند. اما، حداقل در بازار کتاب کودک چیزهای جدیدی در حال وقوع است و توجه به کتاب هایی که به زبان عربی است بیشتر می شود. دو کتاب فروشی جدید و بزرگ مختص کتاب کودک به نام «ال- بسلام غزه» که در ماه می سال گذشته (اردیبهشت 1389) شروع به کار کرد و کتابفروشی «کلیله و دمنه» که یک ماه پیش تأسیس شده، بیش از هر چیز کار خود را بر فروش کتاب های عربی متمرکز کرده اند.

مدیر «السلام» در این باره قاطعانه می گوید: «باور دارم که انقلاب اخیر قاهره به کشف هویت مصر منجر می شود». و این کشف در بر گیرنده ی شاعران و نویسنده گان بزرگ عرب نیز هست، زیرا یک بخش مهم هویت ما زبان است که مدت های مدیدی به آن بی توجهی شده و به حال خود رها شده بود.

بسیاری از نوآوری ها و کارهای مخاطره آمیز و جسورانه از دل انقلاب بیرون می آید، و آرزوی دستیابی به یک مصر جدید، از نظر فرهنگی، اجتماعی و روشنفکرانه برای همه مطرح است. «مجدی» مسئول کلیله و دمنه می گوید «خواندن تنها راهی است که می توان از طریق آن به آفرینش متفکران مستقل رسید». اما ناشران و کتاب فروشان جدید همچنین بر این باورند که ریسک کردن های آن ها باید با شانس و احتمال خوبی برای رسیدن به موفقیت های اقتصادی هم همراه باشد. آن ها می گویند. بدیهی است که در غیر این صورت نمی توان به این راه ادامه داد.

با این حال همه چیز امید بخش و خوش بینانه نیست. سانسور احتمالی کتاب، ترس از شکست اقتصادی، و فقدان شفافیت دولتی در مورد سیاست هایی که پیش خواهد گرفت. در کمین خوش بینی جهانی بازار کتاب است. «مجدی» همه ی این ها را تصدیق می کند و می گوید بله، او و همکارش نگرانی هایی هم درباره موفقیت یا ناکامی انتشارات کلیه و دمنه دارند.

اما اگر ما بر ترس هایمان غلبه نکنیم، چرخ ها نمی چرخد و هیچ چیز بهتر نخواهد شد.