بناهای تاریخی استان یزد

مجموعه خیرآباد

مجموعه خیرآباد شامل مسجد، حسینیه، آب انبار و حمام است. به جز حمام، بقیه ساختمان های این مجموعه توسط "حاج سید علی اکبر کلاهدوز" در سال 1309 هـ. ق مقارن با حکومت "سلطان حسین میرزا جلال الدوله" در یزد (اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار) ساخته شد. حمام نیز توسط "رضا خیراندیش" در سال 1319 هجری شمسی مقارن با فرمانداری "زین العابدین قیامی" در یزد (اواخر سلطنت رضا شاه) احداث شد.

مسجد: مسجد به صورت شبستان و بدون حیاط، دارای پانزده چشمه طاق ضربی و استوار بر ده ستون و دیوارهای اطراف آن است. دیوار شمالی این مسجد دارای پنج صفه و دیوار جنوبی آن پنج طاق نما دارد که با صفه ها قرینه اند.

در قسمت بالای محراب ساده مسجد، کتیبه ای به صورت گچبری وجود دارد. حد فاصل این کتبیه و محراب که به صورت دو لچکی است، کلمه "یاعلی" به طور قرینه گچبری شده است. سقف محراب دو پنجره دارد؛ یکی به بادگیر بزرگی در پشت بام و دیگری به خزینه آب انبار راه می یابد.

حسینیه: حد فاصل مسجد و حمام، حسنیه ای کوچک وجود دارد و به نظر می رسد قسمتی از یک حسینیه بزرگ تر بوده است. دیوار شرقی حسینیه با کاهگل اندود و دارای پنج صفه با عمق تقریبی یک و نیم متر و ارتفاع 7/5 متر ا ز سطح زمین است. دیوار شمالی نیز دارای یک صفه از نمونه صفه های دیوار شرقی است و یک در بزرگ چوبی، حسینیه را به خیابان مجاور متصل می کند. کف حسینیه با آجر چهار گوش مربع شکل، مفروش و پاکار دیوارها و لب بام آن با آجر تزیین شده است.

آب انبار: آب انبار جنب مسجد قرار دارد؛ به گونه ای که سردر و پایاب آن با شصت و دوپله سمت خیابان و خزینه آن پشت مسجد است. خزینه آب انبار دارای چهار پنجره بود و به داخل مسجد و خانه امام جماعت مسجد باز می شد. این آب انبار دارای چهار بادگیر هشت ضلعی است. سردر آب انبار با آجر خفته راسته مزین شده و قطعه سنگ سفید و بدون نوشتاری بر آن نصب است.

حمام: این مجموعه دارای دو حمام بزرگ و کوچک است. نمای حمام ها رو کار آجر دارد. حمام بزرگ دارای در دو لنگه چوبی است. از حمام کوچک به هنگامی که حمام بزرگ بسته می شد، استفاده می کردند.

مجموعه حسینیان

مجموعه حسینیان در بر گیرنده خانه و مدرسه ای است که به کوچه حسینیان متصل است و در سال 726هـ. ق ساخته شد. بانی آن "شرف الدین حسین" و فرزندش "معین الدین اشرف"، از سادات حسینی یزد بودند.

خانه حسینیان: مصالح به کار رفته در این خانه، خشت و گل است. راهروی ورودی کوتاه و باریک آن وارد فضای باز حیاط می شود. اتاق های خانه در اطراف حیاط قرار دارند. طاق اتاق ها، قوسی و در بعضی از آن ها مقرنس گچی به کار رفته است. در بعضی از قسمت ها نیز ارسی های دوره قاجار دیدهمی شود. کنار این خانه، یک خانه دیگر و سپس مدرسه حسینیان قرار دارد. دور تا دور مدرسه، خانه های خشتی قدیمی دیده می شود. این خانه به خانه "سقف بلند" نیز شهرت دارد.

مدرسه حسینیان (بقعه گنبد هشت): این بقعه دارای یک صحن اصلی و گنبدی بلند است و روی آن را با گچ سفید کرده و با رنگ آبی و سبز نقاشی کرده اند. دور تا دور مدخل بقعه، روی گچ با خط کوفی و رنگ آبی لاجوردی نقاشی شده است. محراب بقعه در ضلع جنوب غربی قرار دارد. در داخل این بقعه، مقبره ای است که دور آن را با کاشی سبز رنگ پوشانده اند. سکوهایی در اطراف صحن دیده می شود.

مجموعه شهاب الدین قاسم

مجموعه شهاب الدین قاسم شامل مسجد (مدرسه)، حسینیه و آب انبار است و در محله "شاه ابوالقاسم" شهر یزد قرار دارد. "خواجه شهاب الدین قاسم طراز" در سال 737 هـ. ق این مجموعه را بنا نهاد.

در گذشته مسجد این مجموعه، به صورت مدرسه بود. در زمان سلطنت "جلال الدین محمود خوارزمشاه" بر گنبد مسجد و صفه آن، کاشی هایی که سوره "انا فتحنا" روی آن ها حک شده بود، نصب شد. امروزه قسمت عمده این کاشی ها از بین رفته است. این مسجد محراب سنگ مرمر نیز داشت.

تکیه "شاه ابوالقاسم" با نخل معروف آن، در جوار این بنا قرار دارد و در ایام عاشورا مورد استفاده اهالی محل قرار می گیرد. چنانچه از بقایای آثار بر می آید در کنار این بنا، بادگیر، آب انبار، خانه، باغ مشجر و حیاط وسیعی بود و آب "نرسوآباد" از میان حوض بزرگ این مدرسه می گذشت. با این که خانه و متعلقشاتش در سال 803 هـ. ق ساخته شده، ولی زودتر از مسجد از بین رفته است.

مجموعه حجت آباد وزیر

مجموعه حجت آباد وزیر در سی کیلومتری شمال غربی شهر یزد، در تقاطع جاده های تهران- یزد و یزد- . طبس قرار دارد.

این مجموعه شامل باغ، عمارت، حمام، آب انبار، ساباط و کاروانسرااست و بانی آن "میرزا محمد مستوفی"- حاکم یزد در اواخر سلطنت است و بانی آن "میرزا محمد مستوفی"- حاکم یزد در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه- بود. این مجموعه در مسیر قنات قدیمی به نام "حجت آباد" قرار داشت. آب آن به حوض دورن محوطه عمارت ختم می شد و از آن برای آبیاری باغ استفاده می کردند.

حمام این مجموعه دارای دو صحن هشت ضلعی با نور گیرهای سقفی است. عمارت مجموعه، مجاورضلع غربی باغ، حدود صد و سی سال قدمت دارد. این عمارت مستطیل شکل با مساحت هزار و چهار صد متر مربع، در سه طبقه ساخته شده است. عمده مصالح ساختمانی آن خشت گل و آجر است. بنا در جبهه غربی به دیوارباغ متصل و سه جبهه دیگر آن باز است. نمای اصلی عمارت، ضلع شرقی آن است و ورودی اصلی در میانه این ضلع قرار دارد. نبا دارای هشت ورودی فرعی نیز است.

از تزیینات این با طرح های حصیری و خفته راسته اشاره کرد.

مجموعه شیخداد

این مجموعه در محله "شیخداد" شهر یزد قرار دارد و شامل بقعه، حسینیه، آب انبار و مسجد است:

بقعه: این بقعه متعلق به "دادامحمد" مشهوربه "سلطان شیخداد" است او هم زمان با حکومت آل مظفر در شهر یزد زندگی می کرد. بقعه سلطان سیخداد شامل مقبره ای با پوشش گنبدی و ایوانی در جلو است. غرفه ای اطراف گنبد به صورت قبرهایی به چشم می خورد. در ضلع شرقی و جلوی ایوان، یک حیاط با غرفه های دو طبقه ای در طرفین دیده می شود که صحن حیاط را به حسینیه شبیه کرده است. بقایای یک حسینیه در قسمت ورودی بنا دیده می شود و در مدخل آن نیز سردر بلندی با کاربندی گچی وجود دارد. مصالح اصلی ساختمان خشت و گل و قسمت داخلی بقعه سفید کاری شده است. این بقعه در سال 726 هـ . ق شکل گرفت.

حسینیه: در حال حاضر از این حسینیه تنها یک بدنه در ضلع شمالی بر جای مانده است. سر در بلند ورودی بقعه سلطان شیخداد نیز در ضلع غربی آن قرار دارد. حسینیه صورت معبر را دارد. این بنا احتمالاً به دوران صفوی تعلق دارد.

آب انبار: مولف جامع مفیدی، بانی این اثر را "خواجه مقصود علی صباغ " (قرن دهم هـ. ق) می داند. بر مدخل آب انبار دو لچکی از کاشی معرق با نقش گل و بوته دیده می شود.

مسجد: این مسجد در کوچه متصل به بقعه شیخداد قرار دارد و تنها اثر قدیمی آن سنگی است به ابعاد 46×29 سانتی متر که در محراب نصب است.

منبع : کتاب میراث فرهنگی استان یزد

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش

لینک: