سینمای دفاع مقدس در قاب

به بهانه هفته دفاع مقدس

حضور فیلم‌های دفاع مقدس در سینمای ایران را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد. دوره جنگ و هشت سال دفاع وقدس و دوران پس از جنگ تحمیلی . زمانی که جنگ تحمیلی در جریان بود فیلمسازان جوان بسیاری فعالیت خود را با سینمای جنگ آغاز کردند. تعدادی از این فیلمسازان متعهدانه توانستند در این زمینه آثار جذاب و ماندگاری را بیافرینند. برخی از این فیلمسازان که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت خود را آغاز کرده‌ بودند به دلیل حضور در جبهه های جنگ به عنوان عکاس و مستندساز توانستند تصویری دقیق و به دور از شعارزدگی از دفاع مقدس به نمایش بگذارند. بعد از جنگ تحمیلی رویه فیلمسازان دفاع مقدس تا حدی تغییر کرد. از این پس حاشیه‌های بعد از جنگ بیشتر مورد توجه فیلمسازان قرار می‌گرفت.

در این زمان فیلمسازان دیگری پا به این عرصه گذاشتند که در زمان جنگ کودک و یا نوجوان بودند و تصور زیادی از اتفاقات دوران جنگ نداشتند و حواشی جنگ از دید این جوانان جذاب و گاهی گستاخانه به تصویر کشیده می شود. البته با توجه به استقبال این روزهای مخاطبان از فیلم‌های کمدی و عامه پسند سبد سینمای ایران در حوزه دفاع مقدس زیاد پر به نظر نمی‌رسد. بدون شک بضاعت سینمای ایران در این زمینه بسیار بیشتر از تولیداتی است که تا کنون شاهد بودیم. ناگفته‌های بسیاری از سینمای جنگ وجود دارد که هنوز فرصت ساخته شدن و به زبان آمدن پیدا نکرده‌‌اند. می توان فرصت مناسبی در اختیار پیشکسوتان این عرصه که برخی از آنها دیگر از سینمای جنگ دور شده‌اند قرار داد و همچنین جوانان علاقمند به این نوع سینما را که از تجربه کمتری برخوردار هستند در این زمینه تشویق کرد تا سینمای ایران در این حوزه بتواند قابلیتهایش را بهتر درک کند. این یادداشت به بهانه هفته دفاع مقدس به بررسی 8 فیلم برتر سینمای دفاع مقدس و دوران طلایی این سینما می پردازد.

مهاجر

مهاجر سومین فیلم ابراهیم حاتمی‌کیا فیلمساز خوش‌ذوق سینمای کشور بعد از "هویت" و "دیده‌بان" است. فیلمسازی که در آن دوران با ساخت این سه فیلم نشان داد که قصد دارد فضایی واقع‌گرا و به دور از سانتی‌مانتالیسم وارد سینمای جنگ کند و واقعیت این دوران را به درستی به تصویر بکشد. سال‌ها از ساخته شدن "مهاجر" می‌گذرد اما این فیلم کهنه و تکراری به نظر نمی‌رسد. فیلم سکانس‌های ناب و جذابی دارد که بعد از سالها هنوز دیدنی هستند. سکانس شهادت اسد و پلاک‌هایی که به مهاجر بسته می‌شود تا پیام آور خاطره‌های یک نسل باشد. سکانس‌های تلاش اسد برای پیدا کردن دوستانش در دل نیزار از طریق مهاجر و...

سفر به چزابه

فیلم سینمایی " سفر به چزابه" ساخته مرحوم ملاقلی پور محصول 1374 است. فیلم جذاب و در زمان خود امروزی که مرز بین واقعیت و خیال را در هم می‌شکند و تصویری واقعی و قابل باور از دوران دفاع مقدس ارائه می کند. مرحوم ملاقلی پور فیلمسازی غریزی بود که به دلیل حضورش در جبهه قادر بود در هر فیلمش گوشه‌های نادیده‌ای از دوران دفاع مقدس را به درستی به تصویر بکشد. تماشاگر دلزده از سینمای جنگ با دیدن این فیلم به وجد می‌آید و با شخصیتهای آن همراه می شود. شخصیتهایی که هرکدام آئینه تمام نمای قهرمانان و شهیدان دفاع مقدس هستند.دراین فیلم کارگردان فیلمی در مورد دفاع مقدس با بازی مسعود کرامتی همراه با آهنگساز فیلمش با بازی فرهاد اصلانی که سر صحنه فیلم در خاکریزهای بازسازی شده جبهه ها هستند، سفری به خاطرات کارگردان در زمان جنگ می‌کنند و عوامل فیلم آنها را گم می کنند.

یکی از به یاد‌ماندنی‌ترین سکانس‌های فیلم نمای لانگ شات حاج حسن کاوه با بازی حبیب دهقان نسب است که در میان یاران و افراد گروهش که همگی یا شهید شده و یا زخمی هستند ایستاده و آنها را قبل از شهادتش به مقاومت دعوت می کند. مرحوم ملاقلی پور خیلی زود از میان ما رفت. شاید با وجود این هنرمند امروزه سینمای دفاع مقدس به راهی دیگر متمایل می‌شد و سینمای ایران می‌توانست شاهد فیلم های جذاب دیگری از این فیلمساز همچون"هیوا"، "مزرعه پدری"، " نجات یافتگان"" سفر به چزابه" و... باشد.

کیمیا

احمدرضا درویش از نسل فیلمسازانی است که بعد از انقلاب اسلامی فعالیت خود را آغاز کردند. فیلم سینمایی" کیمیا" از جمله فیلم‌های جذاب و تاثیرگذار سینمای دفاع قدس و یکی از نمایندگان دوران طلایی این نوع سینما در ایران است. درویش در نیمه نخست این فیلم تصویری واقعی و تکان‌دهنده از جنگ نشان می دهد و مهارتش را در ساخت صحنه‌های اکشن و دلخراش به مخاطب عرضه می کند.بازی مرحوم شکیبایی یکی از نقات قوت فیلم به حساب می‌آید. نیمه دوم فیلم نیز به تاثیر جنگ و اثرات مخرب آن بر زندگی آدم‌هایی که خواسته یا ناخواسته درگیر این مسئله شده‌اند اشاره دارد. تاثیر جنگ بر روابط انسانی یکی از دغدغه‌های احمدرضا درویش در این فیلم و فیلم های دیگرش از جمله"سرزمین خورشید"، "دوئل" و "متولد ماه مهر " است.

آژانس شیشه‌ای

" آژانس شیشه‌ای" تأثیرگذارترین فیلم تاریخ سینمای ایران است. این فیلم در فضای سیاست‌زده و ملتهب آن دوران خبر از شکافی می‌داد که بین ‌نسل به جنگ رفته و عموم مردم به وجود آمده بود. مردمی که پس از جنگ به آرامش و رفاه نیاز داشتند و برخی از آنها تصور می‌کردند نسل از جنگ برگشته قرار است بعد از این بحران حقوق از دست رفته خود را از این مردم بگیرند. در جبهه مخالف، حاتمی کیا روایتگر زندگی مردانی بود که جوانی و زندگی شان را به پای ارزش‌ها، اعتقاداتشان و دفاع از خاک کشورشان گذاشته بودند و زمانی که به کشورشان بازگشتند غریبه به حساب می آمدند. تقابل این دو نگاه درفیلم " آژانس شیشه‌ای" نشانگر نگاه دقیق حاتمی‌کیا به وقایع پس از جنگ تحمیلی بود. این فیلم اگرچه حتی یک نما هم از دوران جنگ ندارد اما فیلمی مربوط به دوران دفاع مقدس وآئینه تمام نمای دوران بعد از جنگ است. سلحشور، نماینده جریان حاکم بر دولت و به فکر آرامش کشور و نگران از جنجال رسانه های غربی است. ظاهرا ماجرا را سلحشور به پایان می‌رساند اما در نهایت این حاج کاظم و عباس هستند که بالاخره به خارج از کشور برای معالجه عباس می روند.

هیوا

"هیوا" به کارگردانی مرحوم رسول ملاقلی‌پور از معدود فیلم‌های سینمای دفاع مقدس است که به مقوله عشق به طور مستقیم اشاره می کند. در سینمای دفاع مقدس کمتر شاهد فیلمی عاشقانه و روایتی جذاب و زنانه از این نوع سینما بوده‌ایم. در این فیلم ملاقلی‌پور به سراغ شکل روایت مورد علاقه‌اش یعنی پیوند زدن زمان حال و گذشته به یکدیگر می‌رود. سکانس‌های جنگی و اکشن فیلم بسیار خوب از کار در آمده‌اند. شاید تنها ایراد فیلم به مسئله انتخاب بازیگر و رویارویی عاشقانه زن میانسال در زمان حال و مرد جوان فیلم در سالهای گذشته بازگردد. اما"هیوا" تجربه‌ای عاشقانه در سینمای دفاع مقدس است که مانند نسیمی فضای خشن و سرد این سینما را نوازش کرد."هیوا" در زمان خودش مورد بی‌مهری قرار گرفت و نتوانست مورد توجه منتقدان قرار گیرد. اما بعد از سالها که از ساخته شدن فیلم می گذرد زیاد گرد پیری بر روی فیلم ننشسته و می‌توان این عاشقانه جنگی را دوباره تماشا کرد.

اشک سرما

"اشک سرما" به کارگردانی عزیز‌الله حمیدنژاد بر خلاف دیگر فیلم‌های دفاع مقدس در جبهه‌های کردستان می گذرد. سربازی که مأمور خنثی کردن مین‌ها است، بتدریج به دختری کرد که چوپانی می‌کند علاقمند می‌شودغافل از این که این دختر با چریکان ضد انقلاب، ارتباط دارد. بر اثر سرمای شدید، دختر و پسر چند روز در غاری پناه می گیرند و پسر جان دختر را نجات می‌دهد. دختر هم به همین دلیل از مأموریت کشتن پسر سر باز می‌زند...فیلم با نگاهی متفاوت به جنگ می‌پردازد. داستان عشق دختر و پسری جوان در بحبوحه جنگ تحمیلی و نگاه انسانی که به زندگی انسانهای درگیر جنگ است. این فیلم یکی از آثار به یادماندنی در زمینه دفاع مقدس بود و سوژه ای پرداخت که کمتر به تصویر کشیده شده بود.

فرزند خاک

فیلم سینمایی"فرزند خاک" به کارگردانی محمدعلی باشه آهنگر از فیلم‌های متاخر در حوزه دفاع مقدس به حساب می‌آید. زمانی که فیلمسازان کمتر به سراغ این حوزه می‌روند، آهنگر با جسارت تصمیم گرفت در این زمینه به فعالیت بپردازد. "فرزند خاک" به حواشی پس از جنگ تحمیلی و فعالیت افرادی می‌پردازد که از طریق یافتن پیکر شهدای دفاع مقدس امرار معاش می‌کنند. این سوژه دست کارگردان را برای پرداختن به حقایق جنگ تحمیلی و تاثیر آن بر زندگی آدم‌ها و همچنین نگاه کردن به مقوله جنگ از دید دو شخصیت زن فیلم باز گذاشت. "فرزند خاک" به حضور معنوی شهدا و تاثیرش بر زندگی زنده‌ها می‌پردازد. موضوعی که می‌توانست در دست کارگردان دیگری به فیلمی سرشار از شعارمعناگرایی و اشک و آه تبدیل شود، اما باشه‌آهنگر به درستی از پس ساخت این فیلم دشوار برآمده است.

روز سوم

محمد حسین لطفی بعد از تجربه در زمینه‌های مختلف برای ادای دین به سینمای دفاع مقدس فیلم سینمایی"روز سوم" را ساخت. فیلمی که به حصر خرمشهر در سال 61  می‌پردازد. آزادسازی خرمشهر ایده جذابی است که تا کنون دستمایه فیلمسازان دیگری هم قرار گرفته است. اما لطیفی دراین فیلم با محوریت قرار دادن مدفون شدن سمیره (باران کوثری) در باغچه، فیلمش را شروع می کند، ولی در ادامه کمتر خبری از صحنه‌های جنگی و تلاش برای آزاد سازی خرمشهر را شاهد هستیم و بیشتر به کوشش برای نجان دختر داستان پرداخت می‌شود. با این وجود لطیفی توانست در این فیلم با پرداخت به نگاهی انسانی به آدم‌های داستانش و نمایش داستانی نیمه عاشقانه بین دختر و پسرس غیرهمسو، فیلم را هم برای منتقدان و هم مخاطبان جذاب کند. فروش فیلمی جنگی و کسب جایزه از جشنواره در دورانی که کسی کمتر میل به ساختن و حتی دیدن فیلمی جنگی دارد قابل تقدیر است.

فیلم‌های دیگری در سال‌های مختلف در مورد جنگ تحمیلی ساخته شدند. فیلم‌هایی مانند دوئل"، "از کرخه تا راین"،" موج مرده"،"روبان قرمز"، "لیلی با من است"، "سجاده آتش"، " باشو غریبه کوچک"،" مزرعه پدری"،" برج مینو"،" بوی پیراهن یوسف"،"پاداش سکوت"، "هور در آتش"،" اتوبوس شب"،" گیلانه"،"طبل بزرگ زیر پای چپ"،" شیدا" و.... که در این یادداشت مجال پرداختن به آنها پیش نیامد. اما این فیلم‌ها در طول این 30 سال خاطره هشت سال جنگ تحمیلی را زنده نگاه داشته‌ اند.