عاقبت  امتیاز رویتر

میرزاحسن خان مشیرالدوله (سپهسالار) یكی ازصدراعظم های ناصرالدین شاه است كه مدتی درعثمانی و اروپا بود. سپهسالار هنگامی كه وزیرمختارایران دراستانبول بود، مرتباً دربار وشخص ناصرالدین شاه رابرای به كارگرفتن سرمایه های فرنگستان درایران تشویق وتوصیه می كرد كه باید باكمك اروپایی هاازمنابع مختلف ثروت های ملی مملكت استفاده كرد.

ناصرالدین شاه كه خود شیفته فرنگ بود و در آرزوی سفر به فرنگستان روزشماری می كرد، تحت تاثیرتوصیه های مكررسپهسالاردرسال 1381 ه.ق به ناصرالملك وحسنعلی خان وزرای مختارایران در لندن وپاریس دستورداد تاباكمپانی ها وسرمایه داران اروپایی برای بهره برداری ازمنابع ثروت ملی كشوروارد مذاكره شوند.

ناصرالدین شاه درسال 1288ه.ق میرزاحسین خان مشیرالدوله را ابتدا به وزارت عدلیه وجنگ منصوب نمود وبه اولقب سپهسالارداد وپس او رابه صدارت عظمی برگزید.

سپهسالاربرای تحقق مقصودخویش ودراجرای دستورناصرالدین شاه به وزرای مختارایران دستورداد تا فعالیت واقدامات خودرا تشدید كنند وباكمپانی ها وسرمایه داران اروپایی برای بهره برداری ازمنابع ثروت ملی كشوروارد مذاكره شوند. سرانجام محسن خان معین الملك وزیرمختارایران درلندن موفق شدتا با پیداكردن بارون جولیوس دو رویتر درمورد بهره برداری ازمنابع ثروت ملی با او مذاكره كند. رویتر پس ازگفتگو و مذاكره موافقت خود را اعلام داشته ومقررگردید كه برای انجام این منظورنماینده خود را روانه ایران سازد.

ادواردكوت نماینده رویتردراوایل سال 1872 میلادی واردتهران شد وپیشنهادات رویتر را به میرزاحسین خان سپهسالارعرضه كرد.

سپهسالارازجانب ناصرالدین شاه دارای اختیارات تام برای مذاكره با نماینده رویتربود وسرانجام مذاكرات بین نماینده رویتر و صدراعظم منجربه تعیین شرایط و24 ماده امتیازنامه ای شدكه طرفین با آن موافقت كردند وبه موجب آن: امتیازكشیدن راه آهن ازبحرخزرتاخلیج فارس ( احداث خط راه آهن ازرشت به تهران وازتهران تا بندرعباس)، دایركردن تراموای شهری، استخراج كلیه معادن ازجمله ذغال سنگ، نفت، آهن، مس، سرب، روی وجیوه ( به جزطلا ونقره وسنگ های قیمتی) ، تاسیس یك بانك درایران، انحصارآباد كردن كلیه زمین های بایر، انحصارحفرقنوات درایران، كندن مجاری آب، ساختن آسیاب وكارخانجات، امتیازساختن هرگونه راه ،كشیدن خط تلگراف درسرتاسرایران واداره گمركات به مدت 25 سال ازابتدای مارس 1874 میلادی و بطورخلاصه سپهسالارتقریباً  استفاده ازتمام منابع ثروت ایران رابه مدت 70 سال به رویترو اگذاركرد.

درمقابل تمام امتیازات فوق به یك نفرخارجی 20 درصد ازمنابع راه آهن و15 درصد ازمنابع موسسات دیگروازاداره كل گمركات تامدت 5 سال اول هرسال مبلغی معین ثابتی وبعد ازآن سالیانه 60 درصد منابع آن طبق قرارداد، عاید ایران می شد.

ناصرالدین شاه امتیازنامه رادرتاریخ 25 ژوئیه 1872 برابر با18 جمادی الاول 1289 امضاكرد. به قول جرج كرزن وزیرامورخارجه انگلیس این امتیازنامه كه شاید یكی ازنادرترین وعجیب ترین امتیازاتی بود كه ازسوی دولتی به یك خارجی واگذارگردید وبه موجب آن تمامی منابع طبیعی وصنعتی واقتصادی كشوردراختیاربیگانگان قرارگرفت وشوق وشعف برای دوستی باانگلیس، صمیمیت ووفاداری نسبت به دولت انگلیس هیچ وقت به این درجه بالا نرفته بود كه در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالاربالاگرفت.

درهنگام امضای امتیازنامه، نماینده رویترمتعهد می شود وامی به مبلغ دویست هزارلیره ازسوی رویتربه شاه پرداخت شود وچون ناصرالدین شاه قصد داشت تااین پول راصرف مخارج سفراروپایی خودكند، مقررگردید كه رویترمبالغ لازم رادرشهرهای مسكو، استانبول، سن پترزبورگ، برلن، لندن، پاریس، رم و وین دراختیارشاه بگذارد.

ناصرالدین شاه درسال 1290 ه.ق عازم اولین سفراروپایی خود شد. دراین سفرمیرزاحسین خان سپهسالار و جمعی دیگر از بزرگان كشور شاه را همراهی می كردند. ناصرالدین شاه درسر راه خود به اروپا در سن پترزبورگ با تزارالكساندردوم امپراطور روسیه وپرنس گورچاكف صدراعظم روسیه ملاقات كرد، تزار و گورچاكف صدراعظم روسیه شدیداً ازسیاست خارجی ایران واعطای چنان امتیازاتی به رویتراظهارعدم رضایت كردند.

ناصرالدین شاه ازترس واكنش روس ها قول داد دراولین فرصت اقدام به لغو امتیاز بنماید. ولی به روس ها گفت كشورش نمی تواند بدون راه آهن بماند. آنها هم قول دادند كه یك كمپانی روس رابرای ساختن راه آهن درایران پیداكنند. طبیعی بود كه دولت روسیه نمی توانست ناظرگسترش سلطه واستقراربریتانیا درایران تاپشت دروازه های روسیه باشد. اعطای امتیازاتی چنان بزرگ وفراگیربه یك تبعه بریتانیا، روسیه رابه تحمل زیانی عظیم تهدید می كرد.

پس ازخروج شاه ازایران وانتشارمتن امتیازنامه، مخالفین ودشمنان داخلی سپهسالارنیزامتیازرویتر را مورد بهانه قرارداده وضمن آنكه اعطای چنین امتیازی به بیگانگان رامورد حمله قراردادند خواستارعزل وبركناری سپهسالارازصدارت شدند.

فرهاد میزا معتمدالدوله ، نایب السلطنه درغیاب ناصرالدین شاه وعموی شاه( پسرپانزدهم عباس میرزا ولیعهد ) ومیرزا سعید خان موتمن الملك وزیرامورخارجه درراس مخالفین درباری قرارداشتند، مخالفت این گروه ازمخالفین درباری با امتیاز رویتر صرفاً ناشی ازعناد ودشمنی آنها بامیرزاحسین خان سپهسالاربود.

میرزاحسین خان سپهسالاركه قسمتی ازعمرخود را درماموریت خارج بسربرد و به ترقیاتی كه دول مغرب زمین درقرن نوزدهم نائل شده بودند پی برد. پس از رسیدن به مقام صدارت درصدد برآمد كه كم وبیش دنباله اصلاحات امیركبیر را تعقیب ومستمری های رجال درباری راقطع وبه جای آن مخارج بیهوده وگزاف، اسلحه تهیه وارتشی تشكیل دهد وبرای اجرای این منظوربامخالفت شدید رجال درباری مواجه می شد.

امادرمیان علماوروحانیون ودیگراقشارمردم نیزمخالفت باامتیازرویتروشخص صدراعظم ازاهمیت ویژه ای برخورداربود. رهبری این گروه مخالفین باحاج ملاعلی كنی ازمجتهدین به نام عهده داربود.

ناصرالدین شاه دراولین سفرخود ، ازچندین كشوراروپایی ( آلمان، انگلیس، فرانسه، سوئیس، اتریش، ایتالیاوعثمانی ) هم بازدید كردوپس از5 ماه دراكتبر1873 ازطریق قفقاز به ایران مراجعت نمود، در انزلی به محض ورود به خاك ایران ازوسعت وشدت مخالفت با امتیاز رویتربه درستی مطلع گشت و با دشواری بزرگی مواجه گردید، زیراعده ای ازشاهزادگان ورجال درباری به رهبری میرزامحمدخان موتمن الملك وزیرامورخارجه و پشتیبانی محرمانه روس ها عریضه ای به اوتقدیم نموده وتقاضای بركناری سپهسالار و لغو امتیاز رویتر را نمودند.

ناصرالدین شاه چون در روسیه نیزازنارضایتی روس ها آگاه شده بود،‌ لذا مجبور شد سپهسالار را از صدارت معزول كند تاهم اوضاع را آرام نمایدوهم راه گریزی برای لغو امتیازبیابد. ولی چون ازاین دسته بندی وتوطئه به شدت عصبانی بود چندی پس ازورود به تهران هریك ازشاهزادگان ورجال توطئه گررابه نحوی بركناروتبعید نمود.

سپهسالارنیزكه وضعیت داخلی كشورراسنجیده بود، استعفای خودراازمقام صدارت به ناصرالدین شاه تقدیم می كند كه مورد قبول شاه قرارمی گیرد ودر رشت باقی می ماند.

ناصرالدین شاه پس ازورود به تهران درصددبرمی آید تا امتیاز رویتر را باطل نماید وپس ازمشورت بامخالفین رجال ودرباریان به این نتیجه می رسد كه برای لغو قرارداد باید ازخود میرزاحسین خان سپهسالار( صدراعظم معزول) كمك گرفته شود. سپهسالار را به تهران فراخوانده ومامورمی شود تابه هرترتیبی كه لازم است امتیازنامه را لغو نماید.

برای انجام این منظور پس از مدتی میرزاحسین خان سپهسالار به جای میرزاسعید خان موتمن المللك به سمت وزیرامورخارجه منصوب می گردد. ماموریت سپهسالاردراین مقام فسخ امتیاز رویتر وتامین حسن روابط با روسیه بود. حتی شاه شخصاً به ترمیم روابط این وزیرخارجه وروس هاكمك نمود.

سپهسالاربرای لغوامتیاز، باتوسل به بهانه این كه چون رویتردرموعد مقرر عملیات احداث راه آهن وبهره برداری ازمعادن راشروع نكرده است. لغو قرارداد رابه نماینده رویتر و سفارت انگلیس ابلاغ می نماید.

بدین ترتیب امتیازرویتر، به واسطه اعتراضات رجال وعلمای وقت ومخالفت شدید روس ها درسال 1290 ه.ق ملغی گشت.

منابع :

1- ایرج ذوقی ، مسائل سیاسی – اقتصادی نفت ایران، تهران : پازنگ، 1377.

2- علیرضا امینی وحبیب الله ابوالحسن شیرازی، تحولات سیاسی اجتماعی ایران ، تهران : قومس، 1389.