كودتای 28 مرداد1332

علل وقوع كودتا

در واقع مشكل اصلی طراحان كودتا مصدق بود، وی نه می‌توانست شركت نفت ایران و انگلیس را به زانو در آورد و چرخ‌های صنعت نفت ایران را بدون حل اختلاف با انگلیسی‌‌ها راه بیاندازد و نه حاضر بود به یك راه حل منطقی و قابل قبول تن در دهد.

انگلیسی‌‌ها لجوجانه بر این سخن پافشاری می‌كردند كه بسته ماندن چاه‌های نفتی بهتر از قبول اصل ملی شدن نفت است و استدلال آنها این بود كه اگر در برابر مصدق عقب‌نشینی كنند، منافع و سرمایه‌گذاری‌‌های آنها در سایر نقاط جهان هم به خطر خواهد افتاد.

در 2 مهر 1330 اعضای فنی شركت نفت در آبادان این شهر را ترك گفتند و پالایشگاه آبادان خاموش و از تولید باز ایستاد. انگلستان از پای ننشست و به سازمان ملل شكایت كرد و مصدق بلافاصله برای جوابگویی به دولت انگلیس در سازمان ملل حضور یافت، اما این قضیه مسكوت ماند. مخالفت با مصدق در هر دو جناح راست و چپ افزایش یافته بود و انگلیسی‌‌ها امیدوار بودند، این آشفتگی موجب تضعیف مصدق و روی كار آمدن یك حكومت معقول در ایران شود؛ ولی آمریكایی‌‌ها از پیشرفت كمونیست‌‌ها و خطر جانشینی مصدق به وسیله حزب توده نگران بودند.

در این میان روابط مصدق هم با مجلس و هم با شاه به تیرگی گرایید. نتیجه انتخابات دوره هفدهم مجلس بر خلاف انتظار دكتر مصدق بود و همه مخالفان دولت در مجلس شانزدهم كه با دربار وابستگی داشتند، از شهرستان‌‌ها انتخاب شده بودند.

روابط مصدق با شاه كه در آغاز محترمانه و عادی به نظر می‌رسید، به تدریج به سردی گرایید. مصدق در تیر 1331 از مجلس تقاضای اختیارات فوق‌العاده كرد و تصمیم گرفت، پست وزارت جنگ را شخصاً در اختیار بگیرد؛ اصرار وی به سوءظن شاه نسبت به مقاصد واقعی او افزود.

در مورد "آیت الله کاشانی" و مداخله او در کودتای 28 مرداد 1332 باید گفت، پس از بروز و ظهور شکاف و اختلاف بین ایشان و مصدق در جریان تجدید انتخابات هیئت رئیسه مجلس شورای ملی در بهار 1332 و همچنین با بسته شدن مجلس و کنار زدن آیت­الله کاشانی توسط مصدق، سخت­ترین ضربه به ملت مسلمان ایران وارد شد. در نامه­ای که ایشان به دکتر مصدق در تاریخ 27 مرداد 32 نوشته است، مصدق را از وقوع حتمی یک کودتا به وسیله "زاهدی" آگاه کرده است؛ اما مصدق به این نامه بی­اعتنایی کرد.

کاشانی در اعلامیه­ای که در 9 اسفند 1331 انتشار یافت، سفر شاه را به خارج از کشور مضر به حال مملکت دانست و از مردم خواست از مسافرت او جلوگیری کنند. در همان روز نیز نامه­ای برای شاه فرستاد که با بی­اعتنایی شاه مواجه شد.

چگونگی كودتا

«عملیات كودتا كه قرار بود شب بیست و چهارم مرداد شروع شود، به علت تأخیر یك ساعته یكی از مهره‌های اصلی كودتا، به شب بعد موكول شد و شب بیست و پنج مرداد به مرحله اجرا درآمد، ولی به دلیل آگاهی قبلی مصدق و ستاد ارتش از وقوع آن، به شكست انجامید. »

شاه از كودتا خبر داشت و «به محض اطلاع از شكست كودتا، به اتفاق همراهانش از نوشهر به بغداد پرواز كرد.» کودتاگران، این شكست را شكست نهایی ندانستند و بی‌درنگ اقدامات تازه‌ای را برای سرنگونی مصدق، پیگیری كردند.

«با تلاش سرانِ دیگرِ كودتا، امریكایی‌ها، انگلیسی‌ها و عمال آنها، اوضاع شكل دیگری به خود گرفت. غفلت دولت مصدق پس از شكست كودتای اول نیز به نفع كودتاگران تمام شد.» و زمینه پیروزی كودتا در 28 مرداد را فراهم كرد.

از طرفی، واحدهای نظامی طرف‌دار مصدق، هیچ دخالتی بر ضد كودتا نكردند. جمعیت به خانه مصدق رفت. سرهنگی به نام رحیمی وارد یكی از تانك‌ها شد و خانه مصدق را به توپ بست، ولی مصدق موفق شد از بام خانه به خانه همسایه فرار كند و ماجرا به سادگی خاتمه یافت. همان‌طور كه معروف است، یك هیئت امریكایی به مسئولیت روزولت نیز بر اجرای دقیق كودتا نظارت داشت.

«آنان توانستند بدون كمك نیروهای نظامی اصفهان و كرمانشاه، با بسیج گروهی از اوباش و نظامیان طرف‌دار شاه، روز 28 مرداد به هدفشان كه سرنگونی مصدق بود برسند».

طرح براندازی حكومت دكتر مصدق پیچیده بود، ولی با كمترین هزینه برای كودتاچیان، و پی‌آمدهایی سهمگین و ناگوار برای ملت ایران ـ از جمله با سلطه همه‌جانبه امریكا بر ایران ـ اجرا شد؛ زیرا مسئولان مملكت و رهبران احزاب سیاسی، از وظایف خطیری كه به عهده داشتند غفلت كردند و فرصت‌های گران‌بهایی از دست رفت. پیروزی سریع كودتاچیان در 28 مرداد، نه تنها برای ملت ایران، بلكه برای كرمیت روزولت و سرداران كودتا نیز باوركردنی نبود. بدین ترتیب، بار دیگر همانند مشروطه، به دلیل دسیسه بیگانگان، اختلافات داخلی و فقدان رهبری مقتدر و بصیر و جامع، این نهضت دینی به نتیجه نهایی نرسید و با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلی و استعمار خارجی، یكی از ننگین‌ترین دوره‌های استبداد در تاریخ معاصر ایران رقم خورد. پس از كودتا، مصدق دستگیر و محاكمه شد و شاه كه از ایران فرار كرده بود بار دیگر به ایران بازگشت و دور جدیدی از حكومت خود را زیرنظر امریكا آغاز كرد.

  اهداف استعماری کودتا

دولت انگلیس پس از ملی شدن صنعت نفت, به جهت از دست دادن یکی از منابع عمده ارزی خود لحظه ای از توطئه علیه دولت مصدق دست بر نداشت.

ملی کردن صنعت نفت, مصدق و جبهه ملی را رویاروی دولت انگلیس قرار داد و در نهایت انگلیس را به این نتیجه رساند که تنها راه حل مسئله نفت سرنگونی دولت مصدق می باشد. اما به جهت موقعیت بین المللی و قرار داشتن در جایگاه درجه دوم از قدرت در فرایند امر مذکور  ناگزیر از جلب موافقت و همراهی یک قدرت درجه یک بود. به همین منظور با عنوان کردن خطر کمونیزم سعی در متقاعد کردن آمریکا نمود.

بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت؛ در حالی که هدف انگلیس از راه اندازی کودتا و حرکت ضد ملی, دستیابی دوباره به منافع نفتی بود, تغییر سیاست آمریکا در قبال ایران، متاثر از دو دلیل عمده یعنی نگرانی از خطر کمونیست و نگرانی از خارج شدن ذخایر نفتی ایران از دست جهان غرب بود.

مراحل‌ طراحی‌ عملیات‌ اجرائی‌ کودتای‌ 28مرداد به‌ شرح‌ زیر بود:

1 _از نقاط‌ مختلف‌ شهر جمعیت‌‌هائی‌ تشکیل‌ شود و تعداد تقریبی‌ هر جمعیت‌ و رهبر هر گروه‌ معلوم‌ گردد.

2_ هر یک‌ از جمعیت‌ها در مسیرهای‌ تعیین‌ شده‌ به‌ مرکز شهر حرکت‌ نمایند و همزمان‌ به‌ مقصد محل‌ خیابان‌ شاه‌ - نادری‌ برسند.

3_باشگاه‌های‌ ورزشی‌ مانند باشگاه‌ تاج‌ نیز به‌ حرکت‌ درآیند.

4_شعار کلیه‌ افراد سلطنت‌ محمدرضا باشد.

5_ افراد گارد جاویدان‌ به‌ جمعیت‌ بپیوندند.

6_ خانه‌ دکتر مصدق‌ را محاصره‌ و وی‌ را دستگیر نمایند.

7- دستگیری‌ دکتر مصدق‌ از رادیو اعلام‌ و زاهدی‌ با تانک‌ به‌ نخست‌ وزیری‌ برود و از شاه‌ دعوت‌ به‌ بازگشت‌ کند.

در روز بیست‌ و هشتم‌ مرداد، طرح‌ فوق‌ به‌ طورکامل‌ اجرا شد و واحدهای‌ نظامی‌طرفدار دکتر مصدق‌ نیز دخالتی‌ در خنثی‌ سازی‌ کودتا انجام ندادند.

بدین‌ ترتیب‌ کودتا به‌ پیروزی‌ رسید و سرلشگر زاهدی‌ به‌ نخست‌وزیری‌ رسید و محمدرضا پهلوی‌ به‌ کشور بازگشت‌.