سیاست های اقتصادی رضاخان

در این مقاله به اجمال به اهم سیاست­های اقتصادی رضاشاه حول چهار محور ذیل می­پردازیم:

الف) ارتباطات و حمل و نقل؛

ب) صنایع و امور مالی؛

ج) صنعت نفت؛

د) كشاورزی.

الف) حمل و نقل و ارتباطات

1. احداث راه­آهن

لازمه توسعه تجاری و یكپارچگی بازار ملی، ایجاد ارتباط میان سه بخش ویژه، یعنی مراكز تولید كالاهای كشاورزی(روستاها) با مراكز تولید صنعتی(شهرها) و مراكز توزیع كالاهای وارداتی است. همچنین تسریع فرایند انباشت سرمایه و گسترش حیطه اقتدار دولت، بدون وجود راه­های ارتباطی اعم از راه­های زمینی، هوایی و دریایی امكان­پذیر نیست؛اما مجموعه خطوط راه­آهن كه در شمال، شمال­ غرب، جنوب و جنوب­ شرقی احداث شد، نه برای تأمین موارد مذكور، بلكه برای اهداف استراتژیك و اقتصادی خود شاه اجرا شد

مسیر شمالی راه­آهن از تهران تا بندرشاه، تهران را به مازندران، زادگاه شاه و املاك وسیع و بادآورده­اش متصل می­كرد. همچنین این مسیر به تركمن­ صحرا متصل می­شد كه از لحاظ تولید پنبه، حاصل‌خیز بود و رضاشاه به اراضی آن چشم طمع داشت.

مسیر جنوبی راه­آهن، تهران ‌ـ‌ خلیج فارس، به سبب مسائل نظامی داخلی، ایجاد شده بود تا دستیابی به اقوام و عشایر ناآرام(ایلات عرب بختیاری و لر) را آسان كند. همچنین اشتیاق شاه و وابستگان دولت را برای وجود راه­آهنی سراسری برآورده سازد.

هزینه این کار از مالیات ویژه بر چای، قند و شكر ـ كه اقلام حیاتی در غذای روزانه مردم بود ـ به دست می­آمد و كسری آن نیز از طریق وام­های بانكی و اعتبارات دولتی تأمین می­شد؛ در حالی كه عملاً تأثیر چندانی در بهبود اوضاع اقتصادی مردم نداشت.

احداث راه­آهن، یازده سال طول كشید و با مشاركت مهندسان مشاور آمریكا، بلژیك، ایتالیا، سویس و چكسلواكی ساخته شد و سی میلیون لیره، هزینه بر دوش ملت گذاشت!!

2. ایجاد پست هوایی

«شركت هوانوردی یونكرس آلمان» این کار را انجام داد كه در اوایل دهه 1300ش. تحت امتیاز خارجیان بود و از اواسط دهه 1310ش. تحت كنترل دولت درآمد.

3. حمل و نقل دریایی

رضاشاه با خرید سه فروند كشتی بزرگ به انحصار تجارت دریایی در خلیج فارس پایان داد.

4. احداث دكل‌های پست(تلفن و تلگراف):

ارتباطات دور از طریق شبكه تلگراف هند و اروپا توسعه یافت و تلگراف و رادیو ـ كه در آغاز برای مقاصد نظامی بود ـ برای احتیاجات غیر نظامی كاربرد یافت. دستگاه­های موج كوتاه در 4 آبان 1309 افتتاح شد و تا 1311 توسعه پیدا كرد.

رادیو تهران در 1319 با حضور متخصصان آلمانی، راه­اندازی و تعدادی از كارمندان، صرفاً برای آموختن كار با دستگاه­ها به فرانسه اعزام شدند.

ب) صنایع و امور مالی

صنایع در ایران تا قبل از جنگ جهانی اول، بیشتر جنبه دستی و هنری داشت و تنها دو كارخانه نخ­ریسی دایر بود.

در این دوره( 1300ـ1320ش.) رشد كلی تولید و درآمد بالا بود؛ اما برندگان اصلی، اقشار مرفه تهران و چند شهر عمده بودند. بیشترین سود را اقشار بالای بوروكراسی دولتی و شركای  تجاری­شان بردند و بخش خصوصی صنعت به دلیل بی­ثباتی اقتصادی و هراس از مصادره اموال و یا ضعف مالی قادر به فعالیت نبود. دولت، خود رأساً سرمایه­گذاری در صنایع را در اختیار داشت كه غالباً این صنایع، مصرفی بود. ایجاد و توسعه صنایع نساجی، غذایی و ساختمانی(سیمان و آجر)، محور فعالیت­های این دوره بود.

اولین كارخانه آردسازی در سال 1299ش. و نخستین كارخانه بافندگی نخ و ابریشم در 1304 راه اندازی شد. از 1310 به بعد، در پی توسعه تولید كالاهای مصرفی، وزارتخانه­ای به نام وزارت اقتصاد ملی تأسیس شد. دو هدف عمده سیاست توسعه صنعتی، تأمین نیازمندی­های مردم از طریق صنایع مصرفی، به­ویژه صنایع غذایی و تأمین نیازمندی­های ارتش از قبیل: گلیسیرین، صابون، كنسرو، مس، سرب، پارچه، ماسك ضد گاز و... بود.

از سال 1311ش. قوانینی برای حمایت از صنایع به تصویب رسید كه باعث رشد شركت­ها از 93 شركت به 1835 شركت تا سال 1320شد. اهم آن کارخانه­ها بدین­قرار بود: 8 كارخانه چرم­سازی، كارخانه­های جورابِ  كش­بافی، كبریت­سازی، آهن­سازی، ریخته­گری، نجاری، كیسه و حریر بافی رشت، بطری­سازی، كمپوت و مربا­سازی خراسان، كارخانه پنبه اصفهان، كارخانه تهیه تراورس و كارخانه قیر اندود كردن تراورس، كارخانجات دخانیات، ابریشم، پارچه، كنف، صابون و روغن­كشی.

با این وصف، رشد صنایع در ایران نسبت به عرصه­های جهانی بسیار ناچیز بود و علاوه بر آن تقریباً نیمی از سرمایه­های بخش صنعت به شخص رضاشاه تعلق یافت. همچنین اقدام­های اقتصادی رضاشاه، سرمایه­های خصوصی را برای سرمایه­گذاری در عرصه­های صنعتی هدایت نكرد و آن را به سوی تجارت خارجی و سپس بخش زمین و رباخواری كشاند.

فعالیت­های دیگر آن دوره برای اصلاح امور مالی عبارت بودند از:

الف) تصویب قانون اجازه تأسیس «بانك ملّی» در 1306ش. و پس از آن ایجاد «بانك فلاحتی و صنعتی» در 1309 و بانك­ها و مؤسساتی مانند آنها؛

ب)­ ایجاد ثبات در قیمت ریال؛

ج) افزایش توانایی­های دولت برای تأمین اعتبارات و هزینه­ها.

با این حال، بازاریان و تجار ترجیح می­دادند به جای درگیر­ شدن با نظام بوروكراتیكِ بانك­های دولتی به صرافی­ها روی آورند. این کارها با وجود تدوین و تصویب مقررات متعدد درباره سیستم نظام بوروكراتیك، كارایی لازم را در فرایند توسعه نداشت؛ زیرا فساد اداری، رشوه­خواری و جهل مردم به قوانین و مقررات، مانع اثربخشی آنها می­شد.

ج) صنعت نفت

در سال 1310 دولت با افت شدید درآمدِ نفت، «قرارداد دارسی» را لغو و قرارداد جدید 1933م. را منعقد کرد؛ اما برخلاف جوسازی­ها، این قرارداد به مراتب زیانبارتر از قرارداد قبل بود.

دولت، منابع دیگری برای تأمین درآمد داشت؛ اما نفت، نقش ویژه­ای ایفا می­كرد و 20% كل بودجه را تشكیل می­داد. از آنجا که هزینه­های دولت بیش از اعتبارات بود، سهم نفت در تأمین مخارج، بیش از این مقدار بود و چون درآمد نفت به ارز پرداخت  می­شد، حساب جاری و ترازِ پرداخت­ها نیز مازاد نشان می­داد؛ از این‌رو دولت، جدا از اقتصاد سیاسی داخلی، درآمد ارزی قابل توجهی در اختیار داشت كه نه به مالیات­های مردم و نه صادرات وابسته بود.

نگاهی به چگونگی تخصیص بودجه­ سالیانه، روند فعالیت­های كلان اقتصادی دولت را نمایان می­سازد كه از افزایش رو به رشدِ هزینه­های دولت حکایت می­کند؛ اما درصد اختصاص آن به وزارتخانه­ها ناهمگون بود. همچنین مشاركت­نداشتن بخش خصوصی در صنعتی­كردن كشور، سبب فربه­شدن نظام بوروكراتیك و افزایش هزینه­های دولت شد و این علاوه بر هزینه سنگین ایجاد ارتش و تجهیزات نظامی بود كه تا حدود 40% از اعتبارات دولت را به خود اختصاص می­داد؛ از این‌رو انحصار درآمد نفت در اختیار دولت نیز نتوانست توسعه صنعتی و اقتصادی را در ایران به وجود آورد.

د) كشاورزی

اقدام­های اقتصادی رضاشاه در دوران بیست ساله، تنها حیات جامعه شهری را متحول كرد. درک نادرست از مسائل روستایی و محوری­بودن نیازهای نظامی و استراتژیك حكومت، كشاورزی را در همان وضعیتی باقی گذاشت كه قرن­ها دچارش بود.

دامنه تبعیض مداوم و همه جانبه­ای كه علیه روستاییان اعمال شد، تنها در تمركز سرمایه­گذاری دولت در بخش صنایع نبود. دولت تنها خریدار و توزیع­كننده­ محصولات عمده كشاورزی، شامل گندم و جو در پایین­ترین قیمت بود و هدف آن كاهشِ مصرف دهقانان و اختصاص یارانه به معدودی از شهرها بود. این سیاست­های ناعادلانه، روستاها را از همه طرف زیر فشار قرار می­داد. همچنین روابط «ارباب ـ ‌رعیتی» به دلیل تثبیت مالكیت­های بزرگ به اوج خود رسید.

فرایند تجاری­شدن كشاورزی، به برخی محصولات، محدود بود و تمام مناطق و محصولات استحصایی در این فرایند ادغام نشد و تلاش نظامیان و رضاشاه برای تصاحب زمین‌ها، سبب بی­ثباتی در مالكیت شد. كشاورزان و خرده­مالكان، به علت كمبود نقدینگی، به سلف­فروشی و دریافتِ وام با بهره­های سنگین روی آوردند و كشاورزان بی­زمین برای تأمین خانواده­، وام می­گرفتند.

مالكان بزرگ نیز به دلیل نداشتن نقدینگی، قادر به انتقال درآمد خود به بخش تجارت و صنعت نبودند و راه­های ایجاد شده نیز تنها مراكز شهری خاصه شهرهای بزرگ را به یكدیگر مرتبط می­ساخت و روستاها در انزوا ماندند. تخصصی­شدن و افزایش تولید برخی محصولات محدود، مانند: برنج، توتون، پنبه در سال های  1304 ـ 1348ش. باعث گسترش نقدینه­كاری و افزایش درآمد شد؛ اما شیوه­های كهن تولید، همچنان باقی ماند.

مجموعه­ برنامه­های توسعه صنعتی در سال­های 1310 ـ 1320ش. و اختصاص سهم فزاینده نفت به آن، سهم تولیدات كشاورزی را در تولید ناخالصی ملی از 80 ـ 90% به 50% كاهش داد[33] و كشاورزی در حد كشورهای عقب­مانده باقی ماند.

منبع: پژوهشكده باقرالعلوم (زینب ابراهیمی)