تشكیل كنسرسیوم نفت بعدازكودتای 28مرداد1332

قرارداد نفت با كنسرسیوم درشهریور1333 را باید علت واقعی كودتای 28 مرداد 1332 دانست . در واقع ، ازدیدگاه شركت سابق نفت ایران و انگلیس وسایرشركت های بزرگ نفتی آمریكائی و اروپائی تنها راه پایان دادن به بحران نفت ایران ، سرنگون كردن دولت قانونی دكتر مصدق و فراهم كردن زمینه انعقاد قرارداد بود. لذا كابینه زاهدی كه پس از كودتا ، به سركارآمد، پای مذاكره نشست و زیر قرارداد نفت را امضاءكرد.

پس از انجام كودتای 28 مرداد 1332 ، شاه شخصاً كنترل سیاست خارجی را دردست گرفت وبه دنبال كودتای 28 مرداد كه به سقوط دكترمصدق و روی كارآمدن سرلشگرفضل اله زاهدی نخست وزیرجدید انجامید كه به درجه سپهبدی ارتقایافته بود. به دلیل بروز بحران های اقتصادی و قطع جریان نفت و فشارهای بین المللی، دولت ایران درصدد برآمد تازمینه های لازم و مناسب را برای استقرار روابط مجدد با بریتانیا فراهم آورده وبرای حل دشوار نفت راه چاره ای بیندیشد.

زاهدی در5 شهریور 1332 یعنی هشت روز پس از در دست گرفتن قدرت ، به تشریح اوضاع ایران پرداخته و به اطلاع ملت ایران رساند كه دولت دكترمصدق علاوه برآنكه حدود 210 میلیون دلار برای ایران قرض بجاگذاشته ومبلغی هم درهمین حدود ازعایدات نفت ازدست رفته ومبلغ 50 میلیون ارز دلار ولیره را كه به عنوان پشتوانه اسكناس ذخیره شده بود به مصرف رسانده است.

آمریكا وانگلستان نیزكه هم ازبابت جریانات سیاسی وهم ازبابت وضع اقتصادی ایران شدیداً نگران بودند درپی یافتن راه حل رضایتبخش برآمدند. نه تنها دولت انگلستان وشركت نفت ایران وانگلیس ، بلكه دولت آمریكا وشركت های بزرگ نفتی آمریكایی نیزمایل بودند كه درصورتی كه تغییری درسیاست ایران ببینند، تسهیلات اقتصادی بازرگانی ومالی مختلفی را برای ایران قائل شوند.

بنابراین آمریكا، علاوه بر وعده كمك های مستقیم، تعهد كرد كه طرفین ناراضی را برای گفتگو درباره یك راه حل سریع به هم نزدیك كند.

دولت آمریكا در14 شهریور1332 باپرداخت مبلغ 45 میلیون دلاركمك اقتصادی فوری بلاعوض دراختیاردولت ایران گذارد . دولت ایران 45 میلیون دلاركمك مالی آمریكا را ناكافی دانسته وخواهان كمك های مالی بیشتری ازآمریكا بود.

ازسوی دیگرآمریكا مایل نبود با اعطای كمك های بیشترباعث طولانی ترشدن مذاكرات نفت بشود و می خواست هرچه زودتر ایران به علت نیاز مالی قرارداد نفت را امضاء كند. مقامات رسمی آمریكا آشكارا اعلام كردند كه تازمانی كه دولت ایران قرارداد نفت رابا كنسرسیوم بین المللی امضاء ومجلسین آن راتصویب نكنند، دیگردیناری نخواهند پرداخت. دولت انگلستان نیزحل بحران نفت را مشروط به تجدید روابط سیاسی دوكشوركرده بود كه ازآخرمهرماه 1331 قطع شده بود.

آمریكائی ها برای بهره برداری از وضعیت پیش آمده هربرت هوور مشاورنفتی آیزنهاور را روانه ایران ساختند. اولین مانعی كه می بایست ازپیش پا برداشته شود، تجدید روابط سیاسی میان طرفین اختلاف بود. هوور می دید كه بهترین روش این است كه آمریكا باعنوان كردن منافع نفتی خود در ایران،‌در واقع حدفاصلی را میان نظرات ایران وانگلیس به وجود آورد.

آمریكا می بایست ضمن پذیرش حقوق قبلی شركت سابق نفت درایران ،‌خود به عنوان یك شریك نیرومند وارد صحنه بشود وشاید هم ازدیگران مثلاً فرانسوی ها وهلندی ها دعوت كند تابه این صف بندی جدید بپیوندند، هدف ازتشكیل كنسرسیوم ویك چنین راه حلی این مزیت را داشت كه:

- آمریكا را به عنوان شریك اصلی ونیرومند وارد صحنه نفتی ایران می كرد.

- ایراد ایرانیان را به بازگشت مجدد شركت نفت ایران وانگلیس ازبین می برد.

- جذب نفت تولید ی جدید ایران را در بازارهای بین المللی فراهم می ساخت.

- همچنین حمایت از امتیازات موجود رادراین منطقه ممكن می ساخت.

- سرانجام مذاكرات ایران وانگلیس با وساطت دولت سوئیس در14 آذر 1332 به نتیجه رسید وتجدید روابط سیاسی بین دوكشور برقرار شد.

سپس هوور در17 آذر1332با مهارت ، مذاكرات مربوط به موضوع نفت را با كمك لوئی هندرسن سفیر آمریكا در ایران با دولت زاهدی به سوی تشكیل یك كنسرسیوم بین المللی كه كمپانی های نفتی آمریكایی درآن نقش عمده ای داشتند رهبری كرد. وبالاخره راه حل نهایی برای حل مشكل نفت ایران با گردهمایی همه غولهای نفتی به عنوان تشكیل كنسرسیوم بود.

درنتیجه در28 آذر 1332 به این توافق رسیدند كه نفت ایران را بطورآزمایشی به بازارهای جهانی جاری كنند. امامسئله سهم انگلستان مانع از این كارشد، زیرا انگلستان می خواست 44 درصد ازمجموع سهام كنسرسیوم را در دست داشته باشد. اما آمریكا پیشنهاد 40 درصد را می كرد و می گفت چون شركت نفت ایران وانگلیس درنظر ایرانیان مظهرسلطه خارجی وبسیارمنفوراست ،‌نباید سهم آن بیشتر از دیگران باشد. بالاخره انگلیسی ها به 40 درصد رضایت دادند كه بازهم بزرگترین سهم دركنسرسیوم به شمارمی رفت زیرا:

- اولاً آن را به تنهایی در دست داشتند وحال آنكه 40 درصدی كه به آمریكائی ها اختصاص یافته بود،‌بین 5 كمپانی بزرگ نفتی به میزان هركدام 8 درصد تقسیم می شد.

- ثانیاً شركت نفت بریتانیا درشركت هلندی " رویال راچ شل " نیزسهامدار بود و از14 درصد سهامی كه به شركت مزبوراختصاص یافته بود بهره مند می شد. و بدین ترتیب ، كنسرسیوم بین المللی نفت مركب از5 شركت آمریكایی، استاندارد نیوجرسی ، استاندارد كالیفرنیا، سركونی موبیل وشركت نفت تگزاس با 40 درصد سهام هر یك با 8درصد سهام وشركت نفت بریتانیا به تنهایی با 40 درصد سهام،‌شركت هلندی رویال راچ شل با 14 درصد سهام وشركت نفت فرانسه با 6 درصد سهام بود.

پس ازانجام مذاكراتی طولانی وپیچیده ، قراردادی بین دولت ایران وكنسرسیوم بین المللی نفت تنظیم گردید كه در9 شهریور 1333 به امضای دكترعلی امینی وزیردارایی ایران وهوارد پیچ رئیس گروهی كه نمایندگی كمپانیهای نفتی را به عهده داشتند درتهران به امضاء رسید.

مدت قرارداد 40 سال، یعنی یك دوره 25 ساله با حق تمدیددرسه دوره 5 ساله بود وتقسیم عایدات براساس 50-50 بود، وقتی كه قرارداد كنسرسیوم برای تصویب به مجلس تسلیم شد. شاه ازقوه مقننه خواست كه آن را تصویب كند وآن را قراردادی شرافتمندانه ومنصفانه دانست كه درشرایط فعلی بهترازآن نمی توان به دست آورد. در29 مهر1333 این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملی ودر6آبان 1333 به تصویب مجلس سنای ایران رسید. مجلس شورا قرارداد را با 113 رای موافق دربرابر 5 رای مخالف ویك رای ممتنع تصویب كرد.

فهرست منابع:

1- پیترآوری ،‌تاریخ معاصرایران ،‌ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی،‌سه جلد، تهران : موسسه مطبوعاتی ، عطایی، 1369.

2- ایرج ذوقی، مسائل سیاسی واقتصادی نفت ایران،‌ تهران : پازنگ، 1370.

3- علیرضا امینی، مسائل سیاسی – اقتصادی نفت ایران، تهران : خط سوم، 1385.

4- عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، تاریخ روابط خارجی ایران،‌ تهران : امیركبیر، 1369 .