کودکی با گربه‌های مربع‌شکل!
نگاهی انتقادی به ادبیات کودک در روسیه‌ی امروز
ادبیات کودکان یکی از گونه های مهم در ادبیات است که نسبت به گونه های دیگر توجه چندانی از طرف جامعه شناسان ادبیات به آن نشده است. ادبیات کودکان از آنرو حائز اهمیت فراوان است که بسیاری از اندیشمندان و فلاسفه، دوره کودکی را مرحله خطیری در زندگی ملت ها می دانند. زیرا کودکان برای پذیرش یا رد بسیاری از افکار، باورها و عادت ها استعداد بسیاری دارند. لذا، دوره کودکی پایه ای است که شخصیت جوامع بعدی در آن شکل می گیرد تا آنجا که برخی از متفکران گفته اند: «آنگونه که کودکان زیستند، سرنوشت جوامع بعدی نیز همان گونه خواهد بود». از همین جا اهمیت و ارزش دوره کودکی به مثابه اولین مرحله در ساختن جوامع بشری روشن می گردد.
رشد اخلاقی، فکری و زیبایی‌شناسی کودکان و نوجوانان مستقیما با خوراک معنوی‌شان در ارتباط است. کتاب‌ها و رسانه‌های عمومی نقش بسیاری در شکل‌دهی شخصیت اجتماعی کودکان دارند. ورود کودک به دنیای کتاب در وهله‌ی اول با ادبیات ویژه‌ی آن‌ها اتفاق می‌افتد. همانا ادبیات کودک خوراکی معنوی برای رشد فکر و خیال‌پردازی آن‌هاست.
در بین کار‌شناسان و منتقدان ادبی روسیه حتی این موضوع مطرح است که چه «عنوانی» برای ادبیات کودکان باید انتخاب شود: «ادبیات کودکان» یا «ادبیات برای کودکان». در ذیل «ادبیات کودکان»، خلاقیت خود کودکان درک می‌شود و در ذیل «ادبیات برای کودکان»، هر آنچه کودکان را مورد خطاب قرار می‌دهد.
در بیست سال اخیر تصحیحاتی درباره‌ی آثار کودکان صورت گرفته است که از آن جمله‌اند: حذف آثاری که ایدئولوژی شوروی اساس آن را تشکیل می‌داد، بازگشت آثار نیکلای واگنر و دمیتری مینایف و ساشا چورنی و اوسیپ ماندلشتام که به نحو ناعادلانه‌ای فراموش شده بودند. اکنون تلاش‌هایی برای چاپ مجدد آثار نویسندگان ادبیات کودک دوره‌ی شوروی نیز صورت می‌گیرد. البته در این رابطه دیدگاه‌های متفاوت و قابل بحثی وجود دارند.
متأسفانه هنوز اصل موضوع بی‌تغییر باقی مانده است: ادبیات کودک یک پدیده‌ی محیطی باقی مانده و بی‌توجهی به مسائل آن محسوس است. هیچ‌گونه تلاشی برای تفسیر این پدیده انجام نمی‌شود. موضوع خودویژگی ادبیات برای کودکان با سوژه قابل درک و پویا و واضح آن توضیح داده می‌شود.
بحران ادبیات کودک در سال‌های 1980 میلادی
در جامعه‌ی شوروی کمبود کتاب احساس می‌شد و از جمله تقاضا برای ادبیات کودکان به طور متوسط در حد 30-35 درصد عرضه بود. این نکته گویای روند «محرومیت اجتماعی» کودکان در سال‌های 1960-1980 میلادی هنگام توسعه فرهنگی بود.
در سال‌های 1980 میلادی، ادبیات کودک دچار بحران جدی شد که پیامد آن در آثار نویسندگان کودک در سال‌های آتی بازتاب یافت.
خودویژگی کتاب‌های معاصر کودکان
متخصصان کتابخانه‌ی دولتی کودکان روسیه چند سال پیاپی به تحقیق و مطالعه‌ی خودویژگی‌های کتب برای کودکان می‌پردازد. برای نمونه در کار تحقیقی با عنوان «کودکان و نشریات در اوایل قرن بیست و یکم» حیطه‌ی وسیعی از مسائل مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد که با کتاب خواندن کودکان در ارتباط است.
کتاب‌های کودکان اکنون تغییرات چشمگیری داشته است. اما باوجود تنوع محصولات، اعم از کتاب و مجله، اوضاع مساعد نیست و بیشتر میل به خواندن مجله وجود دارد.
یکی دیگر از گرایش‌های ادبیات معاصر کودک، رو آوردن شاعران به نثر است. شاعرانی که برای کودکان شعر می‌نوشتند هر چه بیشتر به نثر رو می‌آورند. البته بر کسی پوشیده نیست که موفقیت تجاری کتاب‌ها به‌طور مستقیم با تقاضای خوانندگان در ارتباط است.
در جامعه‌ی شوروی کمبود کتاب احساس می‌شد و از جمله تقاضا برای ادبیات کودکان به طور متوسط در حد 30-35 درصد عرضه بود. این نکته گویای روند «محرومیت اجتماعی» کودکان در سال‌های 1960-1980 میلادی هنگام توسعه فرهنگی بود.
کیفیت پایین کتاب‌های معاصر و نشریات برای کودکان
الکساندر توروپتسف، نویسنده‌ی کتاب کودک ، در مقدمه‌ی کتاب خود به نام «دراتاق پشت صحنه» نوشته است: خوب نوشتن برای کودکان و در باره‌ی کودکان کاری سخت و دشوار است و بد نوشتن گناهی بزرگ!
کیفیت ادبیات معاصر کودکان، ادبیات قرن بیست و یکم، به‌طور کلی باید به‌مراتب بهتر باشد. جای تعجب نیست که ناشران معاصر هر چه بیشتر ترجیح می‌دهند آثار «سال‌های گذشته» را به چاپ برسانند و هر نوع کتابی از آن سال‌ها، از جمله قصه‌های ملی و داستان‌هایی که پوشکین، پرو، برادران گریم نوشته‌اند، در قفسه‌های کتابفروشی‌ها به چشم می‌خورد. در چنین بازگشتی به ادبیات کلاسیک برای کودکان، دیگر ادبیات کودکان معاصر سر بلند می‌کند. در تجدید چاپ کتب کلاسیک نکات مثبت زیادی هست. اما متون زیادی، مستند بودن خود را از دست داده‌اند: نام شهر‌ها و خیابان‌ها تغییر کرده است، طبیعت و فنون و قیمت‌ها و اصلاً خود ایدئولوژی دچار تغییر شده است.
چشم‌انداز توسعه و تکامل ادبیات و نشریات کودک
در میزگردی با عنوان «مطبوعات کودکان: سیاست دولتی، واقعیات و چشم‌انداز» که کمیته‌ی اجرایی نمایشگاه «مطبوعات» آن را برگزار کرد، هدف، طراحی گام‌های معین برای جلب توجه دولت و جامعه به مسائل نشریات کودک و پرورش عشق و علاقه در کودکان به خواندن و شکل‌گیری اصول اخلاقی شخصیت کودکان، اعلام شد.
در این رابطه پیشنهادهای ذیل مطرح شدند: لغو مالیات بر ارزش افزوده نشریات کودکان، تأمین دفاع حقوقی از نشریات داخلی کودکان، توزیع رایگان ادبیات کودکان در شبکه کیوسکی کشور، انجام کارهای تحلیلی درباره‌ی وضعیت کتابخانه‌های مدارس و کودکان و طراحی برنامه تأمین آن‌ها با نشریات جدید، برگزاری همایش‌ها و نشست‌‌هایی در باره‌ی مسائل ادبیات کودک در مناطق، تبلیغ بهترین کتاب‌ها و مجلات برای کودکان و والدین آن‌ها.
پس گفتار
ادبیات کودک، باعث رشد توانایی و استعدادهای کودکان می‌شود. ادبیات، جست‌وجو، کاوش و درک و عشق را به کودکان می‌آموزد. یعنی تمام آن خصوصیاتی که انسان باید از آن‌ها بهره‌مند باشد. همانا کتاب، دنیای درون کودک را شکل می‌دهد. تا حد زیادی کتاب، خیال‌پردازی را به کودک می‌آموزد، به او یاد می‌دهد تخیلات خود را پرواز بدهد و دست به اختراع بزند.
دوران واقعی کودکی، بدون وجود کتاب‌های جالب و جذاب تصورکردنی نیست. در زمان حاضر، مسائل خواندن کودکان، چاپ کتب و نشریات برای کودکان حاد‌تر شده است. کیفیت ادبیات معاصر کودک از حد انتظار بسیار پایین‌تر است. در این‌جاست که یکی دیگر از مسائل ادبیات کودکان مطرح می‌شود، مسأله‌ی نوشتن کتاب معاصر کودکان که برای خواندن شایسته باشد.
در کتابخانه‌های مدارس و کودکان، عمدتاً ادبیاتی ذخیره شده‌اند که در زمان اتحاد شوروی به چاپ رسیده‌اند. آنچه پس از سال‌های 1990 به کتابخانه‌ها داده شد شمارگان کمی داشتند و فقط برای خواندن در تالار قرائت در اختیار بچه‌ها گذاشته می‌شوند.
نادیده گرفتن وضعیت کنونی ادبیات کودکان به معنای آن خواهد بود که بخش مهمی از زندگی آن‌ها از کودکان گرفته شود و بی‌اعتنایی و رشد بدون معنویت جوانان را در پی داشته باشد.
فرآوری: مهسا رضایی
بخش ادبیات تبیان
منابع: شهر کتاب، انسان و فرهنگ
