پیشینه‌ی تقویم در ایران

مروری بر پیشینه تقویم در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان

تقویم عبارت است از مجموعه قواعد و اصولی که برای تعیین سال عرفی و مطابقت آن با سال حقیقی به کار می‌رود..

از دوران گذشته تا کنون ملل متمدن در هر گوشه ای از جهان از نوعی تقویم استفاده می‌کرده اند که مشهور ترین آنها عبارت است از:

تقویم اسکندری ،تقویم بابلی (بخت النصری) ،تقویم ترکان (دوازده حیوانی ) ، تقویم روم قدیم (میلادی).

تقویم فرس قدیم(هخامنشی،اشکانی ،ساسانی )،تقویم قبطی (مصری) تقویم هجری(هجری قمری و هجری شمسی) تقویم یزدگردی تقویم هندی، تقویم یونانی (المپیک) تقویم یهود .

اینک به شرح اختصار ی در مورد تقویم‌هایی که با تاریخ ایران در ارتباط بودن می‌پردازیم.

تقویم در زمان هخامنشیان

با کمال تاسف اطلاعات زیادی در مورد چگونگی تقویم در زمان هخامنشیان در دست نیست ، از متن کتیبه بزرگ داریوش اول واقع در بیستون چنین استنباط می‌شود که در ان زمان حساب اوستائی معمولی نبوده زیرا اسامی ماه هایی که در کتیبه نامبرده ذکر شده با اسامی ماههایی که در دوره اشکانیان و ساسانیان معمول بوده تفاوت دارد .

کتیبه بیستون به علت مرور زمان و مخدوش بودن قسمتهایی ازآن تنها اسامی 9 ماه ازسال را در بر دارد اما بعد از کشف الواح تخت جمشید و مطالع آنها اسامی سه ماه دیگر از سال روشن گردید ، ماههای سال در دوران هخامنشیان عبارتند از :

1- اود کن ئیش که با فروردین ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

2- ثور واهر که با اردی بهشت ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

3- تائی کرچی که با خرداد ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

4- گرم پد که با تیر ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

5- درن باچی که با مرداد ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

6- کارت یاشیا که با شهریور ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

7- باغ یادیش که با مهر ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

8- ورگزن که با ابان ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

9- اثری یادی که با اذر ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

10-  انامک که با دی ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

11- سا میا که با بهمن ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

13- ویخن که بااسفند ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد

در زمان هخامنشیان اول هر سال با اغاز پائیز شروع می‌شد با تقویم بابلی‌ها مطابقت داشته است عده ای از محققین تصور می‌کنند که بعدها داریوش اول تاریخ اوستایی را پذیرفت و ان را در ایران رسمی کرد لیکن برای تایید این نظر سندی در دست نیست با این همه از محتوای کتاب کویین کورتیوس روفوس مورخ قرن اول میلادی که شرح حال اسکندر کبیر را نوشته چنین بر می اید که سال ایرانی در زمان وی با سال رایج میان زردشتیان قرنهای بعد تفاوتی نداشته است .

راجع به این موضوع که در دوره هخامنشی مبدایی برای تاریخ وجود داشته یا نه و اگر وجود داشته آن را از چه زمانی حساب می‌کردند اطلاعاتی در دست نیست ، لیکن از طرفی نظر به اینکه در بابل اغاز زمامداری هر شاهی را مبدا قرار می‌دادند و تصور می‌رود که در دوران هخامنشی از همین روش پیروی می‌کردند زیرا مادیها و پارسیها از بابلیها و آشوری‌ها چیزهای زیادی اقتباس کردند.

پس از افتادن مصر به دست ایرانیان در زمان کمبوجیه و آشنا شدن آنان با اصول تمدنهای مصر مخصوصا پس از اصلاحات داریوش اول تقویم ساده و منظم مصری را ایرانیان اقتباس کردند ، توضیح آنکه مصریان از زمان بسیار قدیم سال شمسی را رایج کردند با احتمال قریب به یقین از سال 4241 قبل از میلاد سال خورشیدی در کشور مصر مرسوم و متداول شدکه دارای 365 روز بود و همین امر بعدها دریافتند که سال خورشیدی آنها به اندازه 4/1 شبانه روز انتخاب شده است .

تقویم در زمان اشکانیان

در زمان اشکانیان تقویم دو نوع بود: تقویم سلوکی و تقویم پارتی.

مبدا تاریخ سلوکی از ابتدای تاسیس این دولت بود (312ق.م)

در این تقویم که قمری است سال 12 ماه است و هر سه سال یکبار عده ماها را به جای 12 ماه 13 ماه حساب می‌کردند تا با سال شمسی برابر گردد این تقویم تقلیدی از تقویم یونانی و مقدونی است .

مبدا تاریخ پارت‌ها ابتدا سلطنت تیر داد اول پادشاه اشکانی است.(247ق.م)

در این تقویم سال شمسی است و اسامی 12 ماه همان اسامی اوستایی است. بر روی سکه‌های اشکانی هر دو تاریخ ذکر می‌شد ولی در میان مردم فقط تاریخ پارتی رواج داشت.

درباره ی چگونگی سال کبیسه در دوره ی اشکانی اطلاعی نداریم.

تقویم در زمان ساسانیان

در دوره ی ساسانیان تقویم اوستایی متداول بوده در این تقویم سال دارای 12 ماه بوده که هر کدام به نام یکی از ایزدان بزرگ نامیده می‌شد این 12 ماه عبارتند از :

1-  فروردین به نام فروشی‌ها

2-  اردیبهشت به نام اش و هشت

3- خرداد به نام هور تات

4-  تیر به نام تشتری

5- مرداد به نام امرتات

6- شهریور به نام خشتر و یریا

7- مهر به نام میثر

8- آبان به نام آب‌ها- آناهیت

9-آذر به نام اتر-اتش

10- دذو به نام خالق-اهورمزد

11- وهمن به نام وهومنه

12-سپند ارمذ به نام سپنتا ارمیتی

ماه دارای 30 روز بود که به 4 قسمت هشت روز ,هفت روز ,هشت روز, هفت روز, تقسیم می‌شد و هر دسته ازاین روزها به نام خدا یی مهم اغاز می‌گردید و بقیه نام‌ها نیز نام مربوط به خدایان و دستیاران آنها بود.

در زمان ساسانیان دو نوع سال معمول بود.

1-  سال عرفی یا شمسی ناقصه یا سال سیار یا همان گاه‌شماری اوستایی نو که بر پایهء آن هر سال درست 365 روز حساب می‌شد بدون حساب کردن یک چهارم روز در سال و هر چهار سال یک روز که در آن کبیسه نمی‌گرفتند و بنابراین نوروز در این نوع گاه‌شماری هر 120 سال یک ماه جلو می‌رفت.

2- دیگری سال ثابت یا گاه‌شماری بهیزکی بود که در آن کبیسه، هر 120 سال گرفته و حساب می‌شد و نوروز و سال شمسی در هر دور 120 سال در جای خود قرار گرفته و ثابت می‌ماند و هیچ گاه آغاز سال بیش از یک ماه جلو نمی‌افتاد و یا چند روزی عقب نمی‌ماند و اغلب حتی الامکان می‌کوشیدند که آغاز سال را در محل نجومی خود نگاه دارند.