روند اجرای کودتای 28 مرداد

دکترمحمد مصدق بدون تردید یکی ازچهره های سیاسی قرن بیستم درتاریخ معاصرجهان به شمارمی رود وبا نقش فعالی که درملی شدن نفت ایران بازمی کرد ، برای حل این مسئله به مقام نخست وزیری انتخاب شد . مشکل بزرگ مصدق این بود که احساساتی را برانگیخته بود که قادر به کنترل آن نبود و انتظاراتی بوجود آورده بود که نمی توانست آن را برآورده سازد .

در اردیبهشت ماه 1330 ، مصدق به نخست وزیری رسید و نهضت ملی شدن صنعت نفت وارد مرحله جدیدی شد و علیرغم پیروزی هایی که درابتدای کاربه دست آمد واوج آن درقیام30 تیر1331 به ظهور رسید ، به تدریج نهضت ملی دچار اختلافاتی شد واین اختلافات روزافزون مردم را دچارسردرگمی کرد . درشرایطی که رهبران نهضت ملی دچار اختلاف بودند ، عوامل آمریکا و انگلیس زمینه را برای برکناری دولت ملی و تشکیل دولت دست نشانده فراهم می کردند .

پس ازآن که انگلیس امیدش را به توافق با دولت مصدق ازدست داد ، وزارت امورخارجه این کشور وارد مطالعه طرح سرنگونی دولت مصدق با یک اقدام نظامی شد . سفارت انگلیس درایران با ماموران مخفی MI6 انگلیس دوباره امکان چنین اقدامی باتوجه به شبکه جاسوسی انگلیس درایران را مورد بررسی قراردادند . اما قطع رابطه ایران و انگلیس و اخراج کارمندان سفارت درآبان 1331 از ایران ، ادامه کار را برای انگلیس مشکل کرد . تمام امید انگلیسی ها در ایران به برادران رشیدیان بود که برای ملاقات باید به خارج از ایران می آمدند ، لذا توان برادران رشیدیان برای اجرای یک کودتا مورد تردید قرارگرفت . وایدن وزیر امورخارجه انگلستان ، اظهارنظرکرد که چنین عملیاتی بدون کمک آمریکا موفقیت آمیزنخواهد بود .

انگلیس ها از این به بعد وارد مذاکره با آمریکایی ها شدند . درابتدای کار آمریکایی ها معتقد به کودتا نبودند واعتقاد داشتند باید مصدق را حفظ نمود و با کمک او کمونیست ها را سرکوب کرد . سرانجام ، تلاش انگلیس ها به نتیجه رسید و آمریکایی ها نیز برای سرنگونی مصدق ، متقاعد شدند .

باپیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا ، جان فاستردالس وزیرامورخارجه وبرادرش آلن دالس رئیس سازمان سیا شد و تغییرات عمده ای در سیاست خارجی آمریکا پدید آمد ، کرمیت روزولت ، رئیس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به فرماندهی عملیات انتخاب شد و آمریکا و انگلیس ، ستاد مشترکی را در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس ، درنیکوزیا ( قبرس ) تشکیل دادند . ماموران MI6 وسازمان CIA  فعالانه مشغول تهیه طرح و مطالعه امکانات گردیدند .

روزشنبه 24 مرداد 1332 ، سرلشکر فضل الله زاهدی ، فرمان نخست وزیری خود را که به امضای شاه رسیده بود ، به برخی امرای ارتش که آماده همکاری بودند نشان داد و سرهنگ نصیری فرمانده گارد ، فرمانده عملیات اجرایی کودتا شد .

اقدامات عملی کودتا به قطع برق و تلفن جنوب شهرشروع شده و در ادامه دکتر فاطمی وزیرامور خارجه ، مهندس حق شناس وزیر راه و مهندس زیرک زاده را توقیف کردند ، اما در بازداشت سرتیپ ریاحی رئیس ستاد ارتش ناکام ماندند ، نصیری با چهار کامیون نظامی ، دو جیپ و یک زره پوش به قصد اشغال خانه نخست وزیر حرکت کرد ولی محافظان خانه بلافاصله او را دستگیر کردند و بدین ترتیب ، توطئه کودتای نظامی که از نیمه شب آغاز شده بود ، درساعت 5 صبح بی اثر ماند.

با ناکام ماندن این کودتا ، شاه از کشورخارج شد و به بغداد فرارکرد و تعداد زیادی از افسران  کودتاچی هم بازداشت شدند . دکترفاطمی پس از آزادی بلافاصله به سفرا وکارداران ایران اعلام کرد که شاه ازسلطنت خلع شده است. این وقایع بروز واکنش ها و تحولاتی را درسطح کشورسبب شد ، ازجمله عکس های شاه و ثریا از اداره ها جمع آوری گردید و مجسمه های شاه وپدرش درتهران و شهرستان ها پایین کشیده شد ؛ لشکرگارد خلع سلاح گردید وتعدادی از مخالفین از جمله تعدادی از نمایندگان مجلس بازداشت شدند ، همچنین دکترفاطمی و حزب توده خواستار لغو نظام سلطنتی شدند. کودتا شکست خورد ، اما تشنج فرو نشست ، زاهدی از مخفی گاه خود با خبرنگاران مصاحبه کرد وخود را نخست وزیر قانونی ایران نامید .

دو روز بعد یعنی 26 مرداد ، هرج ومرج درسراسر تهران حکمفرما شد و مراکز توطئه نیز دوباره سازماندهی شدند ، اما در عوض سران جبهه ملی سرمست از پیروزی خود ، اقدامی برای بسیج مردم نکردند ، البته شاید درست تر این باشد که بگوییم آنها دیگر قدرت بسیج مردم را نداشتند ، زیرا با کناره گیری آیت الله کاشانی و تهمت هایی که به ایشان زده بودند ، درعمل اکثریت جامعه متدینین ازهمکاری با نهضت ملی و ورود به سیاست دل زده شده بودند. حزب توده با ایجاد تظاهرات آشوب گرایانه و پخش شعارهای تند ، بیشترمردم را از خود دور می ساخت و به انگلستان و آمریکا فرصت می داد که مصدق و هواداران او را نیز توده ای بنامد.

دراین هنگام آیت الله کاشانی دوباره دست به کارشد وعلی رغم برخوردهای زننده ای که مصدق و طرفداران وی با او کرده بودند ، برای نجات نهضت پا به میان گذارد وطی نامه ای خطاب مصدق ، آمادگی خودرا برای نجات نهضت از بن بست به وجود آمده اعلام کرد اما جواب مصدق کوتاه و مایوس کننده بود : « مرقومه حضرت آقا ، وسیله آقا حسن سالمی زیارت شد . اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم . والسلام ، دکتر محمد مصدق »

طی سه روز از25 تا 28 مرداد تظاهرات خیابانی احزاب و گروههای مختلف کم و بیش برله مصدق ادامه داشت . بعد ازظهر روز 27 مرداد 1332 که فرمانداری نظامی ختم تظاهرات را اعلام داشته بود ، عده ای که از قبل سازماندهی شده بودند به خیابانها ریختند و با کمک ارتشی ها که لباس شخصی پوشیده بودند به تظاهرات به نفع شاه پرداختند .