علل ظهورانقلاب مشروطیت

مهمترین عواملی كه درایجاد و پیدایش مشروطیت درایران تاثیرگذاشت می توان به موارد ذیل اشاره كرد:

1- ازدست رفتن ایالات ایران:یكی ازعوامل مهم ناراحتی و ناخشنودی مردم از دست رفتن سرزمین هایی از چهار سوی ایران بود. اگر به نقشه ایران امروز بنگریم به خوبی درك می كنیم كه از سرزمین اصلی ایران آنچه باقی مانده درحقیقت نواری است درحاشیه كویر لوت وكویر مركزی، یعنی، سرزمین هایی كه باخشكی وكم آبی و بی حاصلی روبرو است. دره های سرسبز و حاصلخیز و مصفای گرجستان و قفقاز، سواحل آباد و زرخیز رودخانه جیحون و خلاصه زمین های شرق وغرب ساحل دریای مازندران كه از نقاط آباد جهان به شمارمی روند، براثر بی سیاستی فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه واطرافیان آنها به تصرف روس ها درآمد.

2- كشته شدن ناصرالدین شاه : كشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزا رضاكرمانی درسال 1313 ه.ق كه نتیجه آن ریشه كن شدن درخت كهن استبداد وظلم بود، این اقدام دلیرانه درتمام جهان به خصوص ایران دارای تاثیر بسزا بوده و باعث تكانی درافكارعمومی گردید و به سلطنت رسیدن فرزند سست و ضعیف الحالش مظفرالدین شاه زمینه را برای شروع نهضت مشروطیت ایران آماده كرد.

3- سلطنت مظفرالدین شاه: شاه كه فطرتاً مهربان بود وقوه اراده، سنگدلی وشدت عمل پدر را نداشت وتمایلی به سختگیری واستبداد مطلق نداشت طبعاً نمی توانست مثل او از تشكیل آزادیخواهی جلوگیری یا اینكه آزادیخواهان را سركوب كند ودوره سلطنت او افق ایران را روشنی بخشیده وبه ترویج معارف جدید وتاسیس مدارس ملی رونق گرفته وبسیاری ازجوانان ایرانی برای تحصیل وتربیت به اروپا رفته اند ونیزمطبوعات خارجی آسان تر ازدوره ناصرالدین شاه به سمت ایرانیان روشنفكر با سواد می رسیده است.

4- واگذاری امتیاز به خارجی ها و دریافت وام: امتیازی كه دولت های روس وانگلیس بارقابت درایران به دست می آوردند وقرضه هایی كه به دلایل خاص وشرایط اسارت بار اخذ می شد. استقراض های خانه برانداز مكرر وكمرشكن از روس و انگلیس با شرایط بسیار بد مانند استقراض سال 1381ه.ق (5/22 میلیون روبل) به شرط سلب اختیاردولت ایران ازاستقراض خارجی درآتیه بدون اجازه دولت روس واستقراض سال 1320 ه.ق ( 10 میلیون روبل ) با همان شرایط قرض سابق واتلاف عایدی هریك ازاین قرض ها در اندك زمانی واستقراض (290 هزار لیره) ازحكومت هند درسال 1322 ه.ق بود. درمقابل فروختن منابع ثروت مملكت به خارجیان وتحكیم سلطه اقتصادی آنان و گروگذاشتن عایدات شیلات خزر و تلگرافخانه های همه ایران وگمركات ولایت جنوبی ایران كه این اوضاع منتهی به افلاس كامل دولت شده وحتی مشاغل ومناصب والقاب نیزبه حراج گذاشته شد.

5- اعطای امتیاز توتون وتنباكو:این امتیازبرای ایران بسیار زیانمند بود، زیرا فروش همگی توتون وتنباكوی كشورچه درداخل وچه درخارج به یك نفر انگلیسی سپرده می شد ودرمقابل آن قراربود كه سالانه پانزده هزارلیره وازسود ویژه چهاریك به دولت ایران بپردازد. درحالی كه درعثمانی كه توتون وتنباكوی آن كمتر از ایران بود تنها فروش درداخل كشوركه به یك كمپانی واگذارشده بود و قرار بود در برابر آن سالانه هفتصد هزارلیره و از سود ویژه پنج یك به دولت عثمانی بپردازد.

مردم این حساب را نمی دانستند، ولی به عنوان اینكه بیگانگان پا به درون كشورمی گشایند. بیمناك بودند. ازطرف دیگر برای ایشان سنگین بود كه توتون وتنباكویی راكه می كارند به یك شركت بیگانه با بهای كمی بفروشند وسپس ناگزیر باشند برای مصرف با بهای گرانی بخرند، منجر به مقاومت منفی مردم در برابر آن امتیاز و تحریم استعمال توتون و تنباكو ازطرف روحانیون كه لغو امتیاز را باعث گردید.

6- مسافرت پرخرج گزاف سلاطین وصدراعظم ها به اروپا: دراین زمان خزانه دولت ازخزانه شاه جدا نبود وعواید دولتی را شاه به مانند ثروت مشخص خود در هر جایی كه دلش می خواست خرج می كرد. یكی از طرق تحصیل عایدات برای تامین هزینه دربار، وام بود. شاهان، عایدات حاصل از اعطای امتیازات. دریافت وام وغیره رابه خود تخصیص می دادند. از وام های اخذ شده ازخارج نه دولت ونه ملت بهره ای نمی دیدند وتمام وام ها درخارج صرف هزینه های بی مورد شده است. بدین دلیل وام های خارجی عاقبتی نداشته بلكه درنتیجه ورود سرمایه خارجی با طریقی ساده، ایران تبدیل به یك كشورنیمه مستعمره شد.

7- انتشار روزنامه ها درخارج از ایران: دراین هنگام روزنامه هایی كه درایران به چاپ می رسید، به لحاظ نظارت شدیدی كه برمطبوعات اعمال می شد، اجازه نداشتند درباره سیاست چیزی بنویسند و نوشته های ایشان منحصر به اخبار كشور و موضوعات ادبی بود. اما در روزنامه هایی كه درخارج از مرزهای ایران به زبان فارسی به چاپ می رسید، باآنكه عمرش كوتاه بود، در روشن كردن افكارایرانیان وبنیاد اساس عدل وداد سهم بزرگی داشته است.

ازجمله این روزنامه ها به ثریا و پرورش كه هر دو به مدیریت میرزا علی محمد خان كاشانی درقاهره منتشرمی شد، روزنامه اختر به مدیریت محمد طاهر تبریزی دراستانبول، روزنامه حبل المتین به مدیریت موید الاسلام كاشانی دركلكته، روزنامه ارشاد به مدیریت احمدآقایف درقفقاز و روزنامه قانون به مدیریت میرزا ملكم خان ناظم الدوله درلندن را نام برد. این روزنامه ها به طور قاچاق به ایران وارد می شد و درمیان مردم منتشرمی گردید وافكارعمومی را بر ضد دولت برمی انگیخت، ازمعروف ترین روزنامه هایی هستند كه نام خود رادرتاریخ مشروطیت باقی گذاشتند.

8- ترقیات سریع ژاپن: ازعوامل موثردرتنبه افكار ایرانیان بوده است زیرا مردم ایران كه ژاپنی ها رابا خود هم قاره می شمردند از ترقی وعظمتی كه ژاپن درمدت كوتاهی یافته بود دچار یك نوع انفعال و شرمندگی شدند و احساس حقارت و زبونی بیشتری نمودند وگناه تمام عقب ماندگی های خود را به گردن حكومت استبدادی انداختند وچون حكومت ژاپنی ها سال ها بود مشروطه شده بود خیال می كردند كه رستگاری وترقی جزدر سایه مشروطیت میسر نخواهد بود و بسط تمدن ودانش جزدر پرتو نور  عدالت و قانون به دست نیاید.

9- جنگ ژاپن و روس: این جنگ درسال های آخر پادشاهی مظفرالدین شاه درسال 1323 ه.ق رخ داد. روس ها وژاپنی ها دركشورچین اصطكاك منافع پیدا كردند وباهم به جنگ پرداختند، جنگ یك سال ونیم طول كشید وروس ها شكست هایی فاحش وپی درپی خوردند . فتح ژاپنی ها وشكست روس ها اگرچه یك حادثه جهانی بود یعنی تمام جهان را تكان داد اما تاثیرآن دركشور ما بیش از سایر نقاط بود ویكی ازمهمترین عامل بیداری ایرانیان شد وعلت تاثیر آن درایران این بود كه درآن زمان دولت استبدادی روس به اوج اقتدار رسیده ونفوذ سیاسی ومداخلات غیرمشروع آن دولت درتمام ممالك همجوار روزافزون وقدرت روسیه به پایداری رسیده بود كه بیم آن می رفت كشورایران مورد تاخت وتازآن دولت مقتدرقرارگیردواستقلال وتمامیت ارضی خود را از دست بدهد. لذا شكست بزرگترین دولت نظامی اروپا به دست ژاپن صغیر به تقویت روحیه ایرانیان برای سرنگون ساختن كاخ استبدادی سرعت بخشید.

10- آمادگی مردم برای انقلاب: مردم آن روز كه اكثراً مسلمان معتقد ودیندار واقعی بودند وقتی می‌دیدند (كفارفرنگ) و اروپائیان نامسلمان دركلیه شئون زندگی آنها رسوخ كرده و زمام كلیه امور را دردست گرفته اند ودین آنان درگرداب درماندگی فرو رفته است متاسف ومتاثر می شدند واین همه بدبختی وناتوانی را ازچشم حكومت نالایق وناتوان خود می دیدند. لذا آمادگی گروه های زیادی ازمردم را برای تحول كه آزمایش آن رادرواقعه تنباكو نشان داده بودند سوق می داد.

منابع :

1- علیرضا امینی وحبیب اله ابوالحسن شیرازی، تحولات سیاسی اجتماعی ایران، تهران : قومس، 1389.

2- موسی نجفی وموسی فقیه حقانی ، تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصرایران، 1381 3- علی اصغرشمیم، ایران دردوره سلطنت قاجار، چ 9، تهران: مدبر، 1379.

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ تبیان