ضرغامی می‌پرسید واقعاً مختار شهید شده؟

مروری بر عظیم‌ترین سریال تلویزیونی پس از انقلاب به بهانه پایان پخش

پایان پخش سریال تلویزیونی مختارنامه بهترین بهانه است برای مرور دستاوردهای این مجموعه که حاصل یک دهه پشتکار و مداومت داوود میرباقری و گروه هنرمندان همراهش بوده‌است. در این گزارش مختصر به بازخوانی برخی نکات کمتر مورد توجه قرار گرفته خواهیم پرداخت.

از 2 سال تا 10 سال

آخرین روزهای اسفندماه 82 به دلیل نامساعد بودن شرایط جوی و بارش باران، مراسمی که قرار بود طی آن فیلمبرداری سریالی 26 قسمتی در حضور خبرنگاران آغاز شود لغو شد تا عوامل و گروه سازنده این سریال از ابتدای سال1383 فیلمبرداری سریال را در رمل‌ها و بیابان‌های كاشان بدون حضور اصحاب رسانه آغاز کنند. لغو این افتتاحیه آن هم به دلیل بارندگی شاید دلیلی موجه برای این ادعا باشد که نه‌تنها اهالی رسانه که عوامل دست‌اندرکار تولید سریال «مختارنامه» هم خود در آغاز راه بر عظمت حاصل کار خود اشراف نداشتند و احتمالا گمان‌ نمی‌بردند قراردادهای 3-2 ساله‌شان با تمدیدهای چندباره به یک همکاری قریب به 10 ساله با داوود میرباقری منجر می‌شود. با این همه اما همه ایمان داشتند حول نام معتبری گرد آمده‌اند که از معبر وسواس و دقتش تولد یک اثر ماندگار چندان دور از انتظار نیست.

واقعاً مختار شهید شده؟

داوود میرباقری بی‌تردید یکی از معتبرترین نام‌ها در عرصه کارگردانی تلویزیون ایران است؛ فیلمسازی خوشفکر و بادغدغه که با پشتوانه‌ای مثال‌زدنی توانست دومین مجموعه ماندگار تاریخی- مذهبی تلویزیون را هم به نام خود ثبت کند. کارگردان «امام علی(ع)» که به رغم برخی انتقادات نام و خاطره اثرش تا سال‌ها فصل مشترک آسیب‌شناسی رسانه‌‌ها و البته دفاع مدیران درباره جای خالی تولیدات فاخر مذهبی در تلویزیون بود، این‌بار گامی استوارتر برداشت و با «مختارنامه» جایگاهی به مراتب رفیع‌تر در جغرافیای تلویزیون ایران برای خود دست و پا کرد. میرباقری درباره کیفیت مواجهه با شخصیت مختار و به سرانجام رساندن این مجموعه روایتی خواندنی دارد؛ «ابتدا و قبل از شروع ساخت، از شخصیت مختار شناختی نداشتم و 6 ماه طول كشید تا بدانم می‌توانم با این شخصیت ارتباط برقرار كنم یا نه و به جرات می‌توانم بگویم بین تمام كارهایی كه انجام داده‌ام، مختار بیشترین انرژی را از زاویه تحقیق به خود اختصاص داد. تمام منابع متقن و قابل استناد در ساخت سریال مورد استفاده ما قرار گرفته و در دوره ریاست آقای لاریجانی در صدا و سیما نیز قرار بود با علما هم مشورت داشته‌ باشیم. البته بعضی از دوستان معتقد بودند شخصیت مختار در سریال به گونه‌ای معرفی شود كه 2 دسته را راضی نگه دارد ولی من استنباط خود از این شخصیت را در این پروژه ارائه دادم و مجموع مصاحبه‌ها، گفت‌وگوها و تحقیق‌هایمان مرا به طراحی و نگارش اولین فیلمنامه كشاند كه بازخوردش برایم خیلی مهم بود. متن این سریال همراه با دفعه اول در مجموع 4بار نوشته شده و شاید بد نیست بدانید زمانی كه قسمت شهادت مختار را ساختم، آقای ضرغامی آن را دید و به من گفت آیا واقعا مختار شهید شده؟»

کارگردان دلشکسته

کارگردان «مختارنامه» البته در کنار این تلاش‌ها کمبودها را هم از نظر دور نداشته و از همان ایام تولید معتقد بود: «یكی از ضعف‌های ما در ساخت این سریال تاریخی و عظیم كمبود امكانات بود كه منجر شد نتوانیم برخی از صحنه‌های دلخواهمان را آن‌طور كه می‌خواستیم بگیریم. مثلا ما در بخش‌های مربوط به آوردن آب توسط حضرت ابوالفضل(ع) باید تصاویر را طوری می‌گرفتیم كه نبردها روی اسب و سوار بر اسب باشد اما متاسفانه به دلیل كمبود اسب و سواركار مجبور شدیم شخصیت‌ها را به بهانه‌های مختلف به زمین بكشانیم تا آنها روی زمین با یكدیگر نبرد كنند در حالی‌كه در روایات آمده حضرت ابوالفضل(ع) سوار بر اسب بوده‌‌است». میرباقری که ایام فیلمبرداری مجموعه در حضور رئیس سازمان صدا و سیما سخن از این کمبودها و تاثیر منفی آن بر کیفیت نهایی صحنه‌های مربوط به شهادت حضرت عباس‌(ع) به میان می‌آورد شاید خود هم تصور نمی‌کرد این صحنه‌ها با همین کیفیت هم فرصت رونمایی پیدا نخواهند کرد و برای همیشه بایگانی خواهند شد؛ اتفاقی که بسیاری از عوامل «مختارنامه» از آن به «شکستن دل میرباقری» تعبیر کرده‌اند.

عوامل تحت فشار

میرباقری اما در مسیر تولید «مختارنامه» یاری قدر و کاربلد در کنار خود داشت؛ تهیه‌کننده‌ای که بار سنگین مدیریت پروژه را توام با مهار فشارها چنان بر گرده خود کشید که حاصلش 2 بار بستری در بیمارستان یک‌بار پس از سکته قلبی و بار دیگر به دلیل سکته مغزی بود. مهندس محمود فلاح که متولد 1324 است از ابتدای شهریورماه 1347 به استخدام امور مهندسی تلویزیون ملی ایران درآمد و طی سال‌ها حضور در مجموعه صدا و سیما در سمت‌هایی چون مدیرفنی مرکز تلویزیون خلیج‌فارس، مدیرفنی مرکز اصفهان، مدیر هماهنگی واحد رپرتاژ و مدیر واحد رپرتاژ مشغول به فعالیت بوده است. فلاح با این سابقه تهیه‌کنندگی پروژه «مختارنامه» را در دست گرفت. او در میانه تولید «مختارنامه» در خردادماه سال 85 در اثر فشارهای وارده در تولید این سریال سكته كرد و مدتی در بیمارستان بستری بود كه پس از طی كردن دوره‌های درمانی مختلف به فعالیت طبیعی بازگشت. چند ماه پس از این عارضه، فلاح به‌واسطه سکته قلبی بار دیگر راهی بیمارستان شد و تحت عمل جراحی باز قلب قرار گرفت. او بی‌تردید یکی از چهره‌های موثر در به سرانجام رسیدن پروژه «مختارنامه» بوده‌است. تهیه‌کننده و کارگردان سختکوش «مختارنامه» اما تنها عواملی نبودند که بر اثر فشار کار راهی بیمارستان شدند؛ یکی دیگر از همراهان تاثیرگذار میرباقری در پروژه «مختارنامه» عظیم جوانروح، مدیر فیلمبرداری این سریال بود که در واپسین ماه‌های فیلمبرداری سریال خبر رسید به علت شدت یافتن بیماری در بیمارستان بستری شده‌است. مدیر فیلمبرداری «مختارنامه» هنگام فیلمبرداری این سریال، در روستای طرود در شهرستان شاهرود به علت شدت ‌گرفتن بیماری و عفونت ریه در بیمارستانی در شاهرود بستری و پس از یك روز به تهران منتقل می‌شود. نکته جالب توجه اینکه به دلیل حساس بودن صحنه‌های در دست تولید فیلمبرداری پروژه به واسطه این غیبت متوقف نماند و رضا غفاری، فیلمبردار سریال، ادامه كار را دنبال کرد. کیفیت کار عظیم جوانروح و تیم همراهش در ضبط صحنه‌های مجموعه «مختارنامه» چنان مورد توجه قرار گرفت که سبب شد این عامل در کنار دیگر عوامل فنی استانداردهای تولید در تلویزیون را چند گام ارتقا دهد.

چهره‌پردازی نوین

در کنار تمام این تلاش‌ها اما نمی‌توان دستاوردهای فنی در مراحل مختلف تولید این مجموعه را نادیده گرفت. از این دست می‌توان به طراحی جلوه‌های ویژه اعم از میدانی و کامپیوتری اشاره کرد. گریم و اجرای جلوه‌های ویژه چهره‌پردازی هم از همین نمونه‌هاست که عبدالله اسکندی در مقام مشاور میرباقری و مجری این طراحی‌ها درباره آن گفته‌است: «در این مجموعه، انجام جلوه‌های ویژه از نوع اجرای جای شمشیر و شلاق بر چهره و تن شخصیت‌ها و همچنین جلوه‌های ویژه چهره‌پردازی در رویای مختار كه در آن موجوداتی به شكل هیولا او را دنبال می‌كنند، از كارهای اصلی من بوده‌است. برای طراحی این بخش‌ها تا حدی از قصه ایده گرفتم و بعد با كارگردان مذاكره می‌كردم تا شكل نهایی چهره‌پردازی مورد نظر توسط كارگردان مشخص شود». اسكندری درباره ویژگی‌های كار در «مختارنامه» گفت: «ما از موقعیت استفاده كردیم و پژوهش‌هایی را در زمینه چهره‌پردازی سه‌‌بعدی انجام دادیم كه تجربه‌های خوبی بود و از آن تجربه‌ها نیز استفاده كردیم. البته استفاده از این نوع چهره‌پردازی در كارهای خارجی سابقه زیادی دارد ولی در واقع ما سعی كردیم با «مختارنامه» این نوع چهره‌پردازی را در ایران پایه‌گذاری كنیم».

ماندگاری پس از خودکشی!

برای مخاطبان تلویزیون اما مهم‌ترین سیمای ثبت شده از خاطره «مختارنامه» چهره سرد و مصمم «مختار» است؛ چهره‌ای که با بازی گیرای فریبرز عرب‌نیا جان گرفت و ماندگار شد. «حساسیت‌های كار در این سال‌ها مرا از سینما دور كرد و این بدان معناست كه دست به یك خودكشی حرفه‌ای زده‌ام كه به هیچ‌وجه از آن ناراضی نیستم». این معروف‌ترین اظهارنظر فریبرز عرب‌نیا در ایام ایفای نقش مختار بود؛ اظهارنظری که چندان دور از واقعیت نبود. عرب‌نیا گفته بود: «من پیش از حضور در «مختارنامه» می‌خواستم روی فیلم خودم كار كنم و مجموعه قصه‌هایم را چاپ كنم ولی با حضورم در این سریال همه این كارها متوقف شد. همچنین حدود 5 سال است كه زندگی من در حال درجا زدن است ولی فكر می‌كنم انتخابم اشتباه نبوده و خدا را شاكرم كه در این نقش بازی كردم. این سریال به راحتی خوب از آب درنیامده است. نه از این جهت كه فیلمنامه یا كارگردان خوب نباشد، بلكه از این جهت كه ما در ایران هستیم و فیلمسازی در اینجا غیرقابل پیش‌بینی است. به جرات می‌گویم كه بازیگر توانای صاحب‌سبك دانش‌آموخته باتجربه در ایران همواره در حال ضرر مالی و جانی است ولی برای من فاكتورهای مهمی در انتخاب نقش وجود دارد كه قبل از همه می‌توان به كارگردان و فیلمنامه و سپس جمع همكاران اشاره كرد كه باعث می‌شود ببینم پیش‌بینی‌ام نسبت به آینده كار چطور است». عرب‌نیا با حضور در نقش مختار به یکی از شناخته شده‌ترین بازیگران تاریخی سینما و تلویزیون ایران بدل شد.

این پایان راه نیست

پرونده مجموعه تلویزیونی «مختارنامه» با نمایش صحنه‌های شهادت مختار در کاخ کوفه بسته شد تا در مقام تجربه‌ای گرانبها برای تلویزیون و خاطره‌ای ماندگار برای مخاطبان به بایگانی سپرده شود. گفته‌ها و ناگفته‌های این مجموعه که امروز دیگر به صراحت می‌توان آن را عظیم‌ترین مجموعه تلویزیونی پس از انقلاب در رسانه ملی لقب داد بسیار است و کم نبوده‌اند رسانه‌هایی که در طول نزدیک به یک دهه فعالیت عوامل در پروسه پیش‌تولید، تولید و پس‌تولید به گوشه‌هایی از‌ آن پرداخته باشند. اکنون اما تنها حاصل یک تلاش گروهی در دست ماست که اتکا بر آن اگر بهانه توقف باشد حاصلش افسوس و اگر انگیزه امتداد باشد ماحصلش بالیدن بیش از پیش است. «مختارنامه» با تمام محسنات و نقصان‌ها امروز به تجربه‌ای ارزشمند در مسیر مجموعه‌سازی تاریخی بدل شده که نه می‌توان به آن دل خوش داشت و قانع بود و نه می‌توان نادیده‌اش گرفت، پس به میرباقری باید دست مریزاد گفت و چشم به راه تولیدات آینده ماند؛ این راه را پایانی نیست.

فرآوری: امید صبوری

بخش سینما و تلویزیون تبیان

منابع: خبرگزاری ایسنا/ خبرگزاری فارس/ سایت رسمی سریال مختارنامه