تفاوت مکر خدا با مکر بشر!
تاکنون شده است مکری سوار کنی و دیگری را گول بزنی؟ شده است از اینکه با فریب کسی، به هدفت برسی احساس خوشحالی و سرور کنی؟ به نظر شما مکر خداوند با مکر بشر، یکی است؟
در دایره لغات ذهن ما، مکر با واژه‌هایی چون حیله و نیرنگ مترادف است. وقتی از مکر خدا سخن به میان می آید اولین آیه‌ای که در این باره به ذهن خطور می‌کند این آیه است : «وَ مَکَروا وَ مَکَرُ الله وَ اللهُ خَیرُ الماکِرینَ» 1 اگر خدا برترین مکر کنندگان است شایسته نیست مکر خداوند را، از جنس مکر بشر بدانیم که چیزی جز حیله و نیرنگ نیست؛ و اما مکر به چه معناست؟
در قاموس ما انسانها، مکر همان نیرنگ و فریبی است که برای رسیدن به آرزوها و امیال خود بکار می‌گیریم و شخص مکار، کسی است که با هدفی مشخص نقشه‌ای می‌کشد که مردم با دیدن اعمال او گمان نمی‌کنند که وی چه هدفی در سر دارد.
مکر خداوند به چه معناست؟
منظور از مکر خدا، عذاب و جزای او بر مکر بندگان است؛ یعنی مکر خداوند برخلاف مکر بشر شامل حیله و نیرنگ نیست بلکه منشأ مکر خداوند تدبیر و مالکیت او بر بندگان است که بر اساس این تدبیر، انسانی که به عصیان و حیله گری در برابر خدا پرداخته، مجازات می‌کند. علامه طباطبایی، ذیل آیه 99 سوره اعراف به این مفهوم اشاره می‌کند و می‌گوید: (أفأمِنوا مَکرَ اللهِ فَلا یَأمَنُ مَکرَ اللهِ إلّا القَومُ الخاسِرونَ) 2، «مکر از سوی خداوند تعالی، فقط به صورت مجازات و کیفر دادن صحیح است. بدین ترتیب که کسی معصیت کند و در پی آن خداوند او را به طوری یا از جایی که نمیداند، مؤاخذه نماید یا کاری کند که او را به سوی عذاب سوق دهد و او خود متوجه نشود.»
آیات متعددی که «مکر» را به خدا نسبت می‌دهند، منظورشان تدبیر کلّی خداست. چون او مالک تدبیر است، و هیچ تدبیری از دایره‌ی تدبیر او خارج نمی‌باشد. آیاتی در قرآن صراحت دارد که تدبیر کلّی امور از آن خداست و تدبیر دیگران در مقابل تدبیر خدا کاری از پیش نمی‌برد. در این باره می‌توان به آیه‌ای اشاره کرد که کافران قصد جان رسول خدا را کرده بودند و مکری بکار بستند که از این قرار بود: «قرار شد از همه قبایل یک نفر انتخاب شود و همگی به قصد کشتن پیامبر با هم مشارکت کنند، در این صورت بنی‌هاشم نمی‌تواند به قصد خونخواهی از حضرت محمد(ص)، با همه قبایل دربیفتد و در نتیجه از خون وی خواهد گذشت.» خداوند در آیه‌ای از قرآن به توطئه‌ی مکر کفار اشاره می‌کند و مکرشان را بیهوده و باطل می شمارد، چرا که خداوند، خود بهترین مکر کنندگان و برترین مدبّر امور است: «وَ إذ یَمکُرُبِکَ الّذینَ کَفَروا لِیُثبِتوکَ أو یَقتُلوکَ أو یُخرِجُوکَ وَ یَمکُرونَ وَ یَمکُرُ اللهُ وَ اللهُ خَیرُ الماکِرینَ» 3 مراد از «یمکر الله» همان تدبیر خداوند است که به پیامبر وحی کرد تا شبانه از رختخواب خود بیرون رفته و هجرت کند و این بهترین تدبیر برای نقش بر آب کردن نقشه‌ی کفار بود.
چرا به مجازات و کیفر الهی، «مکر» می‌گویند؟
علت اینکه به مجازات و کیفر الهی «مکر» می‌گویند، از این روست که شخص معصیت کار متوجه نمیشود از چه ناحیهای یا چگونه بلا بر او نازل شده است. در مجمع‌البیان در این باره آمده است: «به عذاب، مکر اطلاق شده است؛ از آن رو که اهل عذاب از جایی یا به گونهای که علم و آگاهی ندارد، به آن دچار میگردند؛ همچنان که مکری که از ناحیه مکر کننده به مردم میرسد، از جایی است یا به گونهای است، که آنان بدان آگاهی ندارند.»
نکته قابل توجه درباره مکر خداوند، درک این آیه از کلام نورانی خداوند است: «بَل زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَروا مَکرُهُم وَ صَدّوا عَن سَبیلِ اللهِ وَ مَن یُضلِلِ اللهُ فَما لَهُ منهاد ٍ» 4 خداوند مکر کافران را برایشان زینت داده است و آن‌ها (به سبب اعمالشان) از راه خدا باز داشته شدند و هرکس خدا او را گمراه کند، هدایت کننده‌ای برای او وجود نخواهد داشت. این آیه اشاره به این نکته دارد که کسانی که در مقابل خداوند به ریسمان «مکر» متوسل می‌شوند، چاره‌ای ندارند جز افتادن در سیاه چال گمراهی و ضلالت. یعنی به شهادت خود قرآن، این افراد از نعمت هدایت محروم میگردند و این همان مکر عظیمی است که خداوند از آن در جای جای قرآن سخن گفته است، چرا که بزرگترین سعادت بنده، رسیدن به فیض هدایت است و چه زیانی از این بالاتر که فرد در مسیر حق شناسی گمراه گردد و مصداق مکر خدا درباره او، همان ضلالت و گمراهی‌اش است.
نکته قابل ذکر دیگر آن است که گاهی عذاب الهی به صورت نعمت‌هایی چون سلامت، تندرستی، طول عمر و فزونی ثروت برای برخی از انسانها ظاهر میگردد؛ به طوری که چنین انسانهایی حتی گمان میکنند مورد نظر و عنایت خاص خداوند قرار گرفتهاند؛ حال آن که مبتلا به مکر الهی شدهاند. در چنین حالی است که مکر شدگان به غفلت و خوشگذرانی میپردازند تا عمرشان به سر آید یا ناگهان به بلایی آشکار گرفتار کردند.
نتیجه گیری
باید گفت کاربرد «مکر» در مورد خداوند با کاربرد آن در مورد آدمیان، کاملاً متفاوت است. مکر در آدمیان، نوعاً از موضع ضعف صورت میگیرد که آنان با ترفندهایی، قصد غلبه و رسیدن به هدف خود را دارند. ولی در ذات سبحان خداوند، ضعف و قصوری وجود ندارد تا برای رسیدن به اهداف به ترفند متوسل شود. از این رو معنای مکر و کلمات مشابه آن در قرآن (کید، استهزا و...)، همان برنامه و سنن الهی در آفرینش است که مکر کنندگان با آن مواجه خواهند شد.
پی نوشت ها:
1 .سوره مبارکه آل عمران /آیه 54
2 .سوره مبارکه اعراف / آیه 99
3 . سوره مبارکه انفال / آیه 30
4. سوره مبارکه رعد /آیه 33
فرآوری: مهدیه ابراهیمی
بخش قرآن تبیان
منابع :
1 . کتاب 82 پرسش / آیة الله سید عبد الحسین دستغیب.
2 . تفسیر المیزان / علامه طباطبایی.
3 . تفسیر مجمع‌البیان / مرحوم طبرسی.
