آهنگ ساختمان پزشکان حلال است؟!

سوال این است: موسیقی برنامه‌های صدا و سیما و به ویژه سریال طنز «ساختمان پزشکان» چگونه موسیقی است؟ شنیدن آن حرام است یا حلال؟ عرف عام جامعه ما چنین موسیقی را مناسب با مجالس خوش گذرانی می‌داند یا نه؟! قضاوت با شما!

موسیقی همواره یکی از فاکتورهای اصلی در برنامه‌های تلویزیونی بوده و هست. امروزه شاید سریال یا فیلم سینمایی یافت نشود که در ابتدا و انتهای آن - به جز اصل خود برنامه - با موسیقی و ترانه‌ای مواجه نباشیم. به نظر می‌رسد باز خوانی و توجه دوباره به دیدگاه شرعی و دینی در این باره با توجه به برخی از برنامه‌ها نه تنها مطلوب بلکه لازم و ضروری می‌نماید. از جمله این برنامه که اخیراً در حال پخش است طنز ساختمان پزشکان است که با آهنگ و موسیقی همراه با کلامی در ابتدا و انتهای آن مواجهیم. گرچه به لحاظ نوع و ساختار این دو موسیقی با یکدیگر متفاوتند امّا می‌توان برخی ویژگی‌های مشترک را در آن‌ها یافت. در این نوشتار در صددیم از نظر فقهی و شرعی دیدگاه دین در باره موسیقی به طور کلی را ارزیابی نماییم و آن گاه قضاوت درباره موسیقی این برنامه نیز بر عهده خود مخاطبان گرامی! با ما همراه باشید.

«موسیقی» چیست؟!

موسیقی یا موسیقیا واژه‌ای یونانی است که در فرهنگ لغت معادل «غنا» است ولی در حوزه مفاهیم دینی و اصطلاح فقهی غنا و موسیقی با یکدیگر تفاوت دارند.«غنا» در اصطلاح شرعی عبارت است از آوازی که از حنجره آدمی بیرون می‌آید و در گلو چرخانده (چهچه) شود و در شنونده حالت سرور و وجد ایجاد کند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانی باشد (1) اما موسیقی به صوت و آهنگی گفته می‌شود که از آلات موسیقی پدید آید (2) بر این اساس بین موسیقی علمی و موسیقی فقهی تفاوت وجود دارد.

موسیقی در قرآن و احادیث!

در قرآن کریم در چند آیه به بررسی موضوع موسیقی پرداخته شده است که با توجه به بعضی از آن‌ها حرمت غنا و موسیقی به خوبی ثابت می‌شود. از جمله می‌فرماید: «و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل الله بغیر علم؛ و برخی از مردم سخنان بیهوده می‌خرند تا مردم را از روی نادانی از راه خدا گمراه سازند.» (لقمان/ 6)

و نیز در جایی دیگر می‌فرماید: «والذین لا یشهدون الزور و اذا مرّوا باللّغو مرّو اکراماً؛ و آن‌ها (بندگان خدای رحمان) کسانی هستند که به ناحق شهادت ندهند و هر گاه به عمل لغوی بگذرند با بزرگواری از آن در گذرند.» (فرقان/ 72)

هم چنین در آیات 3 سوره مبارکه مومنون و 30 سوره حج به این موضوع اشاره شده است. آنجا که می‌فرماید «و الذین هم عن اللغو معرضون؛ آنان کسانی‌اند که از سخن بیهوده رویگردان هستند.»(مومنون /3)

«... واجتنبوا قول الزّور؛ و از سخنان لهو دوری گزینید.» (حج/30)

خداوند متعال در ذکر اوصاف مومنان یکی از ویژگی‌های ایشان را دوری از سخنان لغو و لهو معرفی می‌نماید که در تفسیر به موسیقی تعبیر شده است: «و اذ اسمعوا اللغو أعرضوا عنه و قالوا لنا اعمالنا و لکم اعمالکم سلام علیکم لا نبتغی الجاهلین؛ و چون لغوی از دشمنان خدا بشنوند از آن‌ها اعراض کرده می‌گویند اعمال از ما و اعمال شما از شما، بروید سلامت باشید که هرگز هرزه گوی نادان را نمی‌طلبیم.» (قصص/ 55)

افزون بر آن تمامی فقیهان شیعی نیز بر حرمت غنا و موسیقی اتفاق نظر دارند. از جمله امام خمینی(ره) در کتاب شریف المکاسب المحرمة به بررسی این موضوع پرداخته‌اند و در باب الغناء به حرمت غنا رأی داده‌اند. (3)

در حدیثی از نبی اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) آمده است: «الغناء رقیة الزّنا؛ غنا نردبان زنا است.»(4) همچنین در تفسیر آیه 6 از سوره مبارکه لقمان که گذشت، یکی از عوامل گمراهی از سبیل الهی «لهو الحدیث» دانسته شده است و «لهو» چیزی است که انسان را به خودش آن چنان مشغول نماید که باعث غفلت و باز ماندن از کارهای مهم‌تر شود، که در روایات اسلامی از آن به «غنا» تفسیر شده است. (5)

طرب و لهو کدامند؟!

طرب و لهو دو واژه کلیدی است که در باب غنا و موسیقی به کار می‌رود. «طرب» به حالت سبک وزنی و سبک عقلی گفته می‌شود که در اثر شنیدن آواز یا آهنگ در روان و نفس آدمی پدید می‌آید و او را از حد اعتدال خارج می‌کند. این امر تنها به حالت شادی اختصاص نمی‌یابد بلکه ممکن است از آهنگ‌های غم و حزن آور نیز بدست آید. «لهو» سازگاری و هم نوایی آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش گذرانی است، بدین معنا که ممکن است نغمه‌ای طرب انگیز نباشد ولی از نغمه‌هایی باشد که فقط در جلسات و مجالس فاسقان و هواپرستان رایج باشد. به این آهنگ لهو می‌گویند و اگر از هر دو مشخصه یعنی طرب و لهو برخوردار باشد به آن مطرب لهوی می‌گویند. تمامی مراجع تقلید، لهوی بودن را جزء و قید موسیقی حرام، می‌دانند ولی در قید طرب انگیزی اختلاف نظر دارند.

آلات موسیقی!

آلات موسیقی دو قسم هستند: یکی آلاتی که مختص حرامند و دیگر آلات مشترک. آلات مختص به آلاتی از موسیقی گفته می‌شود که نوعاً در لهو و لعب به کار می‌رود و منفعت حلالی در بر ندارد و آلات مشترک به آلاتی از موسیقی اطلاق می‌گردد که هم برای منافع مشروع و حلال به کار می‌رود و هم برای منافع نامشروع و حرام. استفاده از آلات مختص به هیچ وجه جایز نیست ولی آلات مشترک بستگی به کیفیت نواختن آن دارد. بیشتر مراجع تقلید استفاده از آلات مشترک را به طور مطلق حرام نکرده اند بلکه بر اساس کیفیت نواختن آن فتوا داده‌اند.

حال پس از دانستن برخی از اصطلاحات و مفاهیم در حوزه مورد بحث و برخی آیات و احادیث در این باره به بررسی برخی از استفتائات از مراجع تقلید درباره موسیقی می‌پردازیم.

کنکاش در نظرات فقیهان!

1- در سوالی حکم نواختن با آلات موسیقی پرسیده شده است که همه مراجع به جز آیت الله بهجت و آیت الله صافی فرموده‌اند اگر از آلاتی است که به لهو و حرام اختصاص دارد نواختن آن در هر حال جایز نیست ولی اگر از آلات مشترک باشد استفاده از آن به منظور منافع مشروع و حلال اشکال ندارد. آیت الله بهجت و صافی به طور کلی نواختن با آلات موسیقی را حرام دانسته‌اند.

2- در سوالی دیگر از ایشان پرسیده شده است: آیا میان انواع موسیقی از قبیل اصیل (سنتی)، کلاسیک، محلی و پاپ و غیره تفاوتی در حکم هست؟ که همه مراجع هیچ گونه تفاوتی میان آن‌ها در حکم قائل نشده اند و معیار حرمت استماع موسیقی را طرب انگیزی و لهوی بودن آن دانسته‌اند.

3- در سوالی دیگر پرسیده شده است: اگر استماع موسیقی هیچ گونه تأثیری در انسان نداشته باشد، آیا باز هم حرام است؟ همه مراجع فرموده‌اند: اگر از نوع موسیقی حرام باشد گوش دادن به آن جایز نیست هر چند در شخص تأثیری نداشته باشد.

4- هم چنین سوال می‌شود آیا در موسیقی «لهوی بودن» آن مطرح است یا محتوای اشعاری که خوانده می‌شود؟ یعنی اگر از اشعار خوب و پر محتوا در قالب موسیقی مطرب و لهوی استفاده شود، آیا باز هم حرام است؟

همه مراجع معیار در حرمت موسیقی را مطرب و لهوی بودن آن می‌دانند هر چند محتوای آن اشعار خوب و حتی مذهبی و اسلامی باشد.

5- ویژگی‌های نواختن موسیقی حرام کدام است: داشتن ریتم تند، ایجاد رقص در شنونده، طرب انگیزی و یا هیچ کدام؟ - اکثر مراجع تقلید معیار حرمت موسیقی را طرب انگیزی و لهوی بودن آن می‌دانند که با مجالس گناه و خوش گذرانی و فساد تناسب دارد. بنابراین عموماً موسیقی حرام دارای نشانه‌های یاد شده است ولی گاهی ممکن است لهوی و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانی باشد امّا دارای برخی از این نشانه‌ها مثل ریتم تند و ایجاد حالت رقص در شنونده نیز نباشد. در این صورت نیز گوش دادن به آن حرام است.

6- ملاک تشخیص موسیقی و غنای حرام در نظام اسلامی کیست؟ وزارت ارشاد، حوزه هنری سازمان تبلیغات، کارشناسان موسیقی، فقها، عرف مردم، صدا و سیما و یا خود شخص؟ که در پاسخ همه مراجع ملاک و مرجع تشخیص موسیقی حلال از حرام را رجوع به عرف عام بیان نموده‌اند.

خلاصه و سخن پایانی...

با توجه به نظرات فقها و مراجع بزرگوار تقلید در باره موسیقی می‌توان به طور کلی موسیقی را به دو بخش عمده تقسیم نمود: 1- موسیقی که براساس عرف مردم مناسب مجالس خوش گذرانی نیست که این موسیقی حلال است و گوش دادن و نواختن آن (البته به جز نظر آیت الله بهجت و صافی) جایز می‌باشد.

2- موسیقی که براساس عرف مردم مناسب با مجالس خوش گذرانی است که این موسیقی در هر حال حرام است حتی اگر اشعار آن خوب باشد.

حال سوال این است: موسیقی برنامه‌های صدا و سیما و به ویژه سریال طنز «ساختمان پزشکان» چگونه موسیقی است؟ شنیدن آن حرام است یا حلال؟ عرف عام جامعه ما چنین موسیقی را مناسب با مجالس خوش گذرانی می‌داند یا نه؟! قضاوت با شما!

پی نوشت ها:

1- مکاسب محرمه- امام خمینی (ره) – ج 1- صص 224- 198

2- جامع المسائل- آیت الله فاضل لنکرانی- ج 1- ص 974 و 978 و 979.

3- المکاسب المحرمة – امام خمینی (ره) - ج 1- باب الغناء.

4- بحارالانوار- علامه مجلس (ره) - ج 76- باب 99- الغناء.

5- وسائل الشیعه، ج 12، باب 99، ابواب ما یکتب به.