مرگ، هستی یا نیستی؟

پدیده مرگ همواره یکی از دغدغه‌های اصلی انسان در این کره خاکی بوده است. اینکه مرگ پایان حیات است یا آغاز حیاتی جدید، همواره ذهن انسان را به خود مشغول ساخته و او را به تفکر و تأمل واداشته است. مرگ، یک واقعیت انکارناپذیر و ناگزیر و تفاوت واکنشی افراد با این واقعیت، برخاسته از تفاوت‌هایی شخصی، اجتماعی، فرهنگی و مانند آن است.

انسان‌ها در برخورد با اموری که به رایشان ناشناخته است، تفسیر و برداشت‌های متفاوتی ارائه می‌دهند. گاه این تفاوت‌ها، ریشه در محیط اجتماعی و حتی طبقاتی فرد دارد؛ گاهی یک چیز در جوامع متفاوتی، چیزی‌هایی متفاوت انگاشته می‌شود. واکنش‌های متفاوت نیز در هنگام بروز این چیزها از سوی افراد جوامع مختلف رخ می‌دهد.

این واکنش‌های عاطفی چون عشق، هراس و خشم، گستره وسیع و متضاد و حتی متناقضی را باز می‌نماید. بسیاری از افراد که با چیزهای ناشناخته برخورد می‌کنند، تفسیرهای متفاوتی به دست می‌دهند. آدم‌ها در توضیح تجربه‌های غیر عادیشان به اندیشه‌ها و باورهایی توسل می‌جویند که برای آن‌ها آشنا و تا اندازه‌ای معتبر باشد؛ آن‌ها حتی ممکن است که به خاطر فقدان هرگونه تفسیر معتبر دیگر، ناچار به توسل به یک چنین اندیشه‌ها و نتیجه گیری‌هایی شوند، قضیه‌ای که شاید مایه شگفتی خود آن‌ها نیز باشد.

پدیده مرگ همواره یکی از دغدغه‌های اصلی انسان در این کره خاکی بوده است. اینکه مرگ پایان حیات است یا آغاز حیاتی جدید، همواره ذهن انسان را به خود مشغول ساخته و او را به تفکر و تأمل واداشته است. مرگ، یک واقعیت انکارناپذیر و ناگزیر و تفاوت واکنشی افراد با این واقعیت، برخاسته از تفاوت‌هایی شخصی، اجتماعی، فرهنگی و مانند آن است. واکنش طبیعی بسیاری از افراد در قبال آن، چیزی جز هراس نیست. وقتی مرگی پیش می‌آید، هراس‌ها و عواطف نیرومندی در نزدیکان شخص مرده پدید می‌آورد؛ چون هر مرگی روابط را از هم می‌گسلد و الگوی معمولی زندگی آدم‌ها را در هم می‌شکند و بنیادهای اخلاقی جامعه را به لرزه در می‌آورد.

ماهیت مرگ از نگاه قرآن

در دیدگاه قرآن، مرگ به معنای فنا و نابودی نیست؛ بلکه دریچه‌ای به سوی جهان جاودانگی و بقاست. حقیقت مرگ مانند حقیقت حیات و زندگی، از اسرار هستی است که تاکنون بر کسی روشن نشده است؛ بلکه آنچه از حقیقت آن می‌شناسیم، تنها آثار آن است.

از نظر قرآن، مرگ یک امر عدمی و به معنای فنا و نیستی نیست، بلکه امری وجودی و انتقال و عبور از جهان به جهانی دیگر است؛ از این رو بسیاری از آیات قرآن از مرگ به توفی به معنای بازگرفتن و دریافت روح از تن تعبیر کرده‌اند. به عبارت دیگر مرگ، از مخلوقات و امر وجودی و دریچه‌ای به سوی زندگی دیگر، در سطحی بسیار وسیع‌تر و آمیخته با ابدیت است؛ همچنان که خداوند می‌فرماید: «وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ َلإِلَی اللّهِ تُحْشَرُونَ؛ اگر بمیرید و یا کشته (شهید) شوید، به سوی خدا باز می‌گردید».(1).

مرگ پایان راه نیست؛ بلکه آغاز راهی است که به وسیله آن به جهان دیگر منتقل می‌شوید و این جهان با همه عظمتش، تنها مقدمه‌ای برای جهان گسترده‌تر و فراخ‌تر، جاودانی و ابدی است؛ به عبارتی دیگر مرگ، نه تنها موجب نمی‌شود تا زندگی پوچ و بیهوده جلوه کند؛ بلکه به زندگی این جهانی معنا و مفهوم می‌بخشد؛ و از کارکردهای مرگ می‌توان معنا بخشی به زندگی دنیایی دانست؛ چون مرگ است که آفرینش هستی را از بیهودگی خارج می‌سازد و بدان جهت، معنا و مفهوم می‌بخشد.

علل ترس از مرگ

واکنش طبیعی انسان در برابر ناشناخته‌ای چون مرگ، ترس و هراس است. ریشه ترس را نیز می‌توان در این جست که مرگ را پایان، فنا و نیستی تصور می‌کنند و انسان به طور طبیعی و ذاتی گرایش به بقا و جاودانگی دارد و از نیستی و نابودی می‌گریزد. اگر آدمی مرگ را به این معنا تفسیر کند، به طور یقین از آن گریزان و همین امر، عاملی برای اضطراب و عدم آرامش او در طول زندگی خواهد بود و حتی در بهترین حالات زندگی و در اوج پیروزی و سعادت دنیوی و خوشبختی، اندیشه و تصور این مطلب که روزی این زندگی به پایان خواهد رسید، شهد زندگی را در کام او زهر می‌کند و همواره در نگرانی و اضطراب به سرمی برد.

اما اگر به مرگ با این دیدگاه نگریسته شود که دروازه ورود به عالم دیگری است که جاودانی است و پایانی ندارد، تأثیر مهمی در رفتار و کنش و واکنش انسانی برجای می‌گذارد و به عنوان یک عامل مؤثر در ترغیب و تشویق آدمی به نیکی‌ها و مبارزه با زشتی‌ها به شمار می‌آید. اثرات ایمان به زندگی پس از مرگ در اصلاح افراد فاسد و تشویق افراد فداکار و مجاهد، به مراتب بیشتر از هر عامل دیگری است؛ همچنان که عدم ایمان به آن و یا فراموشی مرگ و جهان دیگر، سرچشمه بسیاری از گناهان و رفتارهای زشت و ناپسند است: «فَذُوقُوا به ما نَسیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا إِنّا نَسیناکُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ به ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛ « (و به آن‌ها می‌گوییم:) بچشید (عذاب جهنم را)! به خاطر اینکه دیدار امروزتان را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم و بچشید عذاب جاودان را به خاطر اعمالی که انجام می دادید».(2)

وقتی آدمی مرگ را دروازه ورود به دنیایی جاودانه بداند، برایش «همانند کندن جامه چرکین و پر از حشرات و جانوران موذی، گشودن بند و زنجیرهای سنگین و تبدیل آن به جامه‌های فاخر، لباس‌های خوشبو و مرکب‌های راهوار و خانه‌های مناسب است و یا همانند خوابی است که هر شب به سراغ آدمی می‌آید، جز آنکه زمان طولانی‌تری در خواب مرگ است».(3).

هم چنانکه امام حسین علیه‌السلام نیز فرموده است: «شکیبایی کنید ای فرزندان مردان بزرگوار! مرگ تنها پلی است که شما را از ناراحتی‌ها و رنج‌ها به باغ‌های وسیع بهشت و نعمت‌های جاودان منتقل می‌کند، کدام یک از شما از انتقال یافتن از زندان به کاخ ناراحت هستید؟ و اما نسبت به دشمنان شما همانند این است که شخصی را از کاخی به زندان و عذاب منتقل کنند. پدرم از رسول خدا نقل فرمود که دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است؛ مرگ پل آن‌ها به باغ‌های بهشت و پل این‌ها به دوزخ و جهنم است».(4)

پی نوشت ها:

1. آل عمران: 158.

2. سجده: 14.

3. بحارالانوار، ج 6، ص 655.

4. معانی الاخبار، ص 289.