نیایش پهلوان پیش از نبرد در شاهنامه و گرشاسبنامه

قیاس شاهنامه و گرشاسبنامه در مضمون «نیایش پهلوان به درگاه خداوند»

قسمت اول ، قسمت دوم  ، قسمت سوم :

مقایسه «نیایش پهلوان به درگاه خدا ( پیش از آغاز نبرد)» در چهار سطح آوایی، لغوی، نحوی و فکری میان شاهنامه و گرشاسبنامه.

در دو قسمت پیش به مقایسه ی نیایش پهلوان به درگاه خدا ( پس از دیدن چیزی عجیب)میان شاهنامه و گرشاسبنامه در چهار سطح آوایی، لغوی، نحوی و فکری پرداخته شد و حال در این قسمت به مقایسه نیایش پلهوان به درگاه خدا ( پیش از آغاز نبرد) پرداخته شده است.

نیایش پهلوان به در گاه خدا (پیش از آغاز نبرد)

شاهنامه: نیایش گشتاسب پیش از نبرد با گرگ درنده (فردوسی، 1386: ج 5، 29).

389- چو گشتاسب نزدیک آن بیشه شد   /   دلِ رزمسازش پر اندیشه شد

390- فرود آمد از باره سرفراز   /  به پیش جهاندار بردش نماز

391- همی گفت با پاک پروردگار  /   فروزنده گردش روزگار

392- «تو باشی بدین بد مرا دستگیر/   ببخشای بر جان لهراسب پیر!

393- اگر بر من این اژدهای بزرگ  /   که خواند ورا ناخردمند، گرگ،

394- شود پادشا، چون پدر بشنود /  خروشان شود، زان سپس نغنود

395- بماند پر از درد چون بیهُشان / به هر کس خروشان و جویا نشان

396- وُ گر من شوم زین بدِ دَد ستوه /   بپوشم سر از شرم پیش گروه»

گرشاسبنامه: نیایش گرشاسب پیش از نبرد با اژدها (اسدی، 1382: 76).

39- ببُد خیره زو پهلوان سترگ  /      به دادار گفت:«ای خدای بزرگ

40- توانایی و آفرینش تراست    /     همی سازی آنچ از توانت سزاست

41- کنی زنده هر گونه گون مرده را   /     دهی تازگی خاک پژمرده را

42- نگاری تن جانور صد هزار  /     کزیشان دو همسان ندارد نگار

43- ز دریا بدین گونه کوه آوری   /   جهانی ز رنجش ستوه آوری

44- تو دِه بنده را زورمندی و فرّ  /    که از بنده بی تو نیاید هنر »

مقایسه

1-مقایسه در سطح آوایی (موسیقی درونی )

شاهنامه: (8 بیت)

بدیع لفظی: واج آرایی : بیت 389: حرف « شین »

ابیات 390-391 -393 : حرف « ر »

بیت 392 : حرف « ب »

بیت 394 : حرف « دال »

بیت 395 : حرف « نون »

جناس : بیت 396 : جناس مضارع : بد- دد

تخفیف لغات : وُرا (او را )- پادشا ( پادشاه )- بیهشان ( بیهوشان ).

ردیف : بیت 389 : بیشه شد – پر اندیشه شد .

گرشاسبنامه : ( 6 بیت )

بدیع لفظی : واج آرایی : بیت 40 : حرف « ت »

ابیات 41-42 : حرف « ر »

بیت 43 : حرف « ی »

بیت 44 : حرف « دال »

جناس : بیت 42 : جناس زاید : نگاری – نگار .

تخفیف لغات : ببُد ( ببود ) .

ردیف : بیت 40 : تراست – سزاست .

بیت 41 : مرده را – پژمرده را .

بیت 43 : کوه آوری – ستوه آوری .

نتیجه : تعداد لغات مخفف شده در شاهنامه بیشتر است که باعث افزایش موسیقی کلام می‌شود.تعداد ردیف در گرشاسبنامه بیشتر است که ازسویی، موسیقی کلام را افزایش می دهد اما از سوی دیگر، کلام را محدود و تصویرها را خلاصه می‌کند. همچنین به فضای حماسی داستان آسیب می‌زند زیرا به طور کلی، استفاده از ردیف باید در حماسه کم باشد.

2- مقایسه در سطح لغوی

شاهنامه :

لغات جنگی- حماسی : بیشه - رزمساز – اژدها – گرگ – دَد .

ترکیبهای اضافی : دل رزمساز – باره سرفراز – پاک پروردگار – گردش روزگار – جان لهراسب – لهراسب پیر –  اژدهای بزرگ – بدِ دَد .

افعال پیشوندی : فرود آمد .

نوع گزینش لغات : لغات با محتوا هماهنگی کامل دارند .

گرشاسبنامه :

لغات جنگی – حماسی : پهلوان – دریا – کوه .

ترکیبهای اضافی : پهلوان سترگ – خدای بزرگ – خاک پژمرده – تن جانور .

افعال پیشوندی : ندارد.

نوی گزینش لغات : استفاده از ترکیب « خاک پژمرده » در اینجا تناسب چندانی با محتوا ندارد.

نتیجه : تعداد لغات جنگی – حماسی و ترکیبهای اضافی در شاهنامه بیشتر است که کلام را حماسی‌تر و مؤثرتر می‌کنند.وجود فعل پیشوندی در شاهنامه این کلام حماسی را مؤکدتر می‌کند.همچنین در شاهنامه هیچ واژه یا ترکیبی که به فضای حماسی این نیایش آسیب بزند، دیده نمی‌شود.همین امر باعث افزایش تأثیر گذاری بر مخاطب می‌شود.پس شاهنامه در سطح لغوی برتر از گرشاسبنامه است.

3- مقایسه در سطح نحوی

شاهنامه :

فعل : شد ( 2 ) – فرود آمد – نماز برد – گفت – باشی – ببخشای – خوانَد – پادشاه شود – بشنود – خروشان شود –           نغنود – بماند – شوم – بپوشم .

آوردن فعل در ابتدای جمله : ابیات 390 – 391- 395- 396 .

قید استمراری : بیت 391 : همی گفت ( نشان دهنده استمرار و تداوم دعاست.)

صفت جانشین اسم : ندارد.

گرشاسبنامه :

فعل : ببُد – گفت – است (2 ) – سازی – کنی – دهی – نگاری – ندارد – آوری (2 ) – دِه – نیاید.

آوردن فعل در ابتدای جمله : ابیات 39 – 40 – 41 – 42 .

قید استمراری : بیت 40 : همی سازی ( نشان دهنده تداوم آفرینش توسط خداوند است .)

صفت جانشین اسم : بیت 39 : پهلوان سترگ ( گرشاسب ).

نتیجه : هر دو اثر تقریباً در سطح نحوی همسانند؛ به جز اینکه، وجودِ صفتِ جانشینِ اسم در گرشاسبنامه، که با ایجاز همراه است و قاطعیت دارد، باعث تقویت روحیه حماسی داستان می‌شود. همچنین قید استمراری استفاده شده در گرشاسبنامه به باوری دینی – فلسفی اشاره دارد که تناسب چندانی با نیایشی حماسی ندارد.

4-مقایسه در سطح فکری

شاهنامه:

نوع صفات: دل رزمساز – باره سرفراز – پاک پروردگار – اژدهای بزرگ – بدِ دد .

توصیف حالات و احساسات : بیت 389 : دل رزمسازش پر اندیشه شد .

بیت 396 : بپوشم سر از شرم پیش گروه .

اعمال پیش از نیایش : از اسب پیاده شد – پیش خداوند تعظیم کرد ( به سجده افتاد ) – دعا کرد .

خواسته پهلوان : پیروزی بر حیوان .

دلایل پهلوان برای درخواست پیروزی :1- پدرش، لهراسب ، پیر است و تحمل  درد و مصیبت را ندارد.

2- شرمگین و سرشکسته  نشدن پیش مردم .

گرشاسبنامه :

نوع صفات : پهلوان سترگ – خدای بزرگ .

توصیف حالات درونی : ببُد خیره زو پهلوان سترگ .

اعمال پیش از نیایش : ندارد .

خواسته پهلوان : پیروزی بر اژدها .

دلایل پهلوان برای درخواست پیروزی : ندارد .

نتیجه : «در شاهنامه آوردن صفات، بدون کمک از مجاز و تشبیه، به خودی خود جنبه تخیلی دارد و همین آوردن صفت است که « تصویر»  را بوجود می آورد. » در ضمن ، این صفات در شاهنامه حماسی‌تر هستند. (شفیعی کدکنی، 1336: 16).

توصیف حالات درونی در شاهنامه باعث افزایش میزان اثربخشی بر مخاطب می‌شود.

توصیف اعمال پیش از نیایش باعث می‌شود که مخاطب ، صحنه دعا کردن را راحت‌تر در ذهن تجسم کند. همچنین ذکر دلایل پهلوان برای درخواست پیروزی، نیایش را ملموس‌تر می کند .

با توجه به تمام این مطالب، شاهنامه در سطح فکری، برتر از گرشاسبنامه است.

ادامه دارد...

بخش ادبیات تبیان

منبع:مجله ادبی پیاده رو- نازنین رجبی