نسبی بودن تقوا و مراتب آن

مراحل تقوا

تقوا دارای مراحلی است. بعضی از بزرگان برای تقوا سه مرحله ذکر کرده‌اند:

1- نگهداری نفس از عذاب جاویدان از طریق تحصیل اعتقادات صحیح.

2- پرهیز از هر گونه گناه اعم از ترک واجب و فعل معصیت.

3- خویشتن داری در برابر آنچه قلب آدمی را به خود مشغول میدارد و از حق منصرف میکند. این مرحله از تقوا، تقوای خواص، بلکه خاص الخاص است. [1].

شاخه‌های تقوا

تقوا دارای شاخهها و شعبه‌های متعددی است، که از آن میان می‌توان به شاخه‌های زیر اشاره کرد:

تقوای مالی و اقتصادی، تقوای جنسی، اجتماعی، و تقوای سیاسی و تقوای اخلاقی و… انسان با تقوا شخصی است که تقوا را در تمام این جهات رعایت کند.

قرآن و مراتب تقوا

از معارف اسلامی استفاده می‌شود که تقوا دارای درجات و مراتب است، و تعبیر به “أتقی” – در آیه‌ی شریفه “اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَاللهِ اَتقیکُم”؛ [2] هر آینه گرامیترین شما نزد خدا، پرهیزگارترین شما است. - خود شاهد بر این مدعا است.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: “لَیْسَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فیما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ”؛ [3] بر آنان که ایمان آوردهاند و کارهای شایسته کردهاند در آنچه خوردهاند گناهی نیست، هر گاه پرهیزگاری کنند و ایمان بیاورند و به کارهای شایسته پردازند، باز هم پرهیزگاری کنند و ایمان بیاورند، باز هم پرهیزگاری کنند و نیکی، که خدا نیکوکاران را دوست دارد.

یکی از مضامینی که این آیه کریمه در بیان آن است، درجات و مراتب تقوا است. عالمان مسلمان با الهام از این آیه و سایر تصریحات و اشارات متون اسلامی، مراتب تقوا را به تقوای عام، تقوای خاص، تقوای خاص الخاص، اصطلاح کرده‌اند.

گفتنی است که آیات قرآن در مسئله‌ی تقوا، به یک منوال نیستند، بلکه به زبان‌های گوناگون امر به تقوا می‌کند. در یک آیه می‌فرماید:” یایی‌ها الَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقاتِهِ …”؛ ای کسانی که ایمان آوردید (از خدا بترسید) به خدا تقوا داشته باشید چنان که شایسته است. در آیه دیگر می‌فرماید: “فَاتَّقُوا اللهَ مَا استَطَعتُم…”؛ هر چه توان دارید تقوای الاهی پیشه کنید؛ و در جای سوم می‌فرماید: “فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالحِجارَةُ”؛ به پرهیزید از آتشی که هیزمش مردم بدکار و سنگ‌های خارا است. این آیات در مجموع به مراتب تقوا اشاره دارد.

بنابراین از آیات قرآن این مطلب کاملا استفاده می‌شود که تقوا درجات و مراتب دارد. بدیهی است که، یک وقت انسان تقوایش در حدی است که از گناهان کبیره و از اصرار بر صغیره اجتناب می‌کند. این اولین درجه تقوا است که به آن، عدالت محقق می‌شود. درجه بالاتر این است که انسان خودش را از گناهان صغیره هم حفظ و نگهداری کند. بالاتر از این مرحله آن است که خود را از مکروهات نگهدارد؛ یعنی به گونه‌ای خود را حفظ کند که هیچ وقت مکروهی را هم مرتکب نشود.

مراتب تقوا در روایات.

در آموزه‌های ائمه (ع) یعنی روایات نیز به نسبی بودن تقوا تصریح شده است. در این مقال جهت رعایت اختصار به یک نمونه اشاره می‌کنیم. امام صادق (ع) برای تقوا را دارای سه درجه می‌دانند: “التَّقوی عَلی ثَلاثَةِ اَوجُهٍ: تَقوی بِاللهِ وَهُوَ تَرکُ الحَلالِ فَضلاً عَنِ الشُّبهَةِ، وَهُوَ تَقوی خاصِّ الخاصِّ؛ وَتَقوی مِنَ اللهِ تَعالی وَهُوَ تَرکُ الشُّبهاتِ فَضلاً عَنِ الحَرامِ، وَهُوَ تَقوی الخَاصِّ؛ وَتَقوی مِن خَوفِ النَّارِ وَالعِقابِ وَهُوَ تَرکُ الحَرامُ، وَهُوَ تَقوی العامِ…”؛ [4] تقوا سه گونه است: اول تقوا از خوف آتش و عذاب که همان ترک حرام باشد و در واقع تقوای عوام است. دوم تقوای از خدا (نه از خوف جهنم) که ترک شبهات است و این مرتبه تقوای خواص است. سوم تقوای فی الله و آن ترک حلال برای دچار نشدن به شبهات است.

طبق این روایت درجات و مراتب تقوا این گونه است که هر کدام از آن‌ها نیز می‌تواند به اقسام فرعی دیگری نیز تقسیم شود:

1- تقوای عام: تقوای عام آن است که مؤمنان عادی از ترس عذاب جهنم، از محرمات الاهی اجتناب کرده و کارهای حرام را انجام نمی‌دهند.

2- تقوای خاص: کسانی هستند که به حدّ کمال انسانی گروه سوم نرسیده‌اند، ولی در مرتبه‌ای هستنـد که نه تنهـا از محرمات الاهی دوری می‌کند، بلکه از شبهـات و موارد مشکوک نیز پرهیز می‌کنند، و آن را تقوای خاص گویند.

3- تقوای خاصّ الخاصّ: کسانی که به مقام فنا راه یافته که در این مرتبه اهل تقوا حلال را جز به اندازه ضرورت ترک می‌کنند، چه رسد به شبهه، و این مرتبه اعلای تقوا است، و آن را تقوای خاص الخاص گویند.

گفتنی است؛ برخی از عالمان اخلاق قسم دیگری به این اقسام سه گانه اضافه کرده‌اند و آن تقوای صدیقان است که آن اجتناب از هرآنچه برای خدا نباشد. [5] البته این نوع از تقوا از آن مجاهدان پاک باخته و انسان‌های وارسته‌ای است که تمام حرکات و سکناتشان برای خدا است: “قُلْ إِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین”؛ [6] بگو: «نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.».

بنابراین، تقوا از امور نسبی است و هرکس به اندازه همت و توان خود، البته به مدد و کمک الاهی- می‌تواند درجه و مرتبه‌ای از آن را کسب کند، و به هر اندازه‌ای‌ای که از محرمات و مکروهات فاصله بگیرد، به همان اندازه به خدا نزدیک‌تر خواهد شد.

پی نوشت ها :

[1]. تفسیر نمونه، ج ??، ص ???؛   علامه مجلسی، بحار الانوار” ج ??، ص ???، مؤسسة الوفاء، بیروت – لبنان، ???? ه ق..

[2] حجرات، 31

[3] مائده، 93

[4] امام صادق، مصباح الشریعة، ص ??، باب ??? مؤسسه اعلمی، ???? ق

[5] نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج ?، ص ???، اسماعیلیان، قم، چاپ هفتم، ???? ش.

[6] انعام، ????

منبع : اسلام پدیا

بخش قرآن تبیان