معرفی اسدالله علم

امیراسدالله علم در سال 1298 در شهرستان بیرجند به دنیا آمد. پدرش محمدابراهیم خان ـ ملقب به شوکت الملک دوم ـ بزرگترین ثروتمند و فئودال منطقه خراسان و قائنات و سیستان و بلوچستان بود. 1

علم تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش گذراند، همزمان نیز به فراگیری زبان‌های انگلیسی و فرانسه پرداخت. زمانی که ابراهیم علم توسط شاه به تهران فرا خوانده شد، اسدالله نیز در 15 سالگی به تهران آمد. وی از سال 1318 تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران واقع در شهرستان کرج آغاز کرد. تحصیلات علم در دانشکده کشاورزی کرج حدود چهار سال به طول انجامید و در تاریخ 1321 موفق به اخذ درجه لیسانس (مهندسی کشاورزی) از آن دانشکده شد. 2 امیراسدالله علم به توصیه پدرش، در سال 1318 پس از ازدواج علی قوام پسر ابراهیم‌خان قوام الملک شیرازی با اشرف پهلوی، در سن 20 سالگی با ملک تاج، دومین دختر قوام، ازدواج نمود و بدین‌سان ارتباطات عمیق «اشرافیت اطلاعاتی» ایران با پیوندهای خویشاوندی تحکیم یافت. از این ازدواج پسری متولد نشد که بر مسند پدر جای گیرد و علم تنها دارای دو دختر شد. 3

امیراسدالله علم ابتدا در وزارت کشاورزی استخدام شد اما خیلی زود از این وزارتخانه به وزارت دربار منتقل گردید. دلیل این انتقال انتصاب او به مقام پیشخدمتی مخصوص شاه در سال 1323 بود و این سمت را تا اواسط 1326 حفظ کرد. این مقام نخستین سمت رسمی اسدالله علم در دربار محمدرضا پهلوی بود. در این سال از سوی قوام السلطنه به فرمانداری کل سیستان و بلوچستان منصوب شد و تا سال 1328 در این مسئولیت باقی ماند و بعد به تهران آمد. «علم بسیار زود به وزارت رسید و نخستین بار در سن 29 سالگی در کابینه دوم ساعد (آبان 1327 ـ فروردین 1329) وزیر کشاورزی شد. او در کابینه علی منصور (فروردین ـ تیر1329) نیز این سمت را حفظ کرد و پس از آن در دولت رزم آرا (تیر ـ اسفند 1329) وزیر کار شد.» 4 پس از واقعه قتل رزم آرا، فوراً به دربار رفته و مژده کشته شدن او را به شاه داد. 5

با قتل رزم آرا و نخست وزیری دکتر مصدق، علم از سوی پادشاه سرپرست اداره املاک و مستغلات پهلوی شد. «در دوران حکومت مصدق، گاهی در تهران و زمانی در بیرجند و چندی در اروپا و آمریکا مشغول تحریکات علیه دولت بود ولی از اقدامات او هیچ گونه آثاری مترتب نشد بلکه مصدق کینه او را در دل گرفته، دستور داد در سیستان تضییقاتی برای او فراهم سازند.» 6 علم در جریان کودتای 28 مرداد 1332 که به سقوط دولت مصدق انجامید، با عوامل جاسوسی انگلیس از جمله برادران رشیدیان و شاپور ریپورتر هماهنگ بود و پس از کودتا به تهران بازگشت و بار دیگر سرپرستی اداره املاک و مستغلات پهلوی را برعهده گرفت. و در حلقه مشاوران شاه درآمد و ضمن دادن مشورت به شاه، تلاش برای ساقط کردن سپهبد زاهدی می‌نمود و سرانجام پس از سفر شاه به آمریکا در اوایل سال 1334، توفیق یافت در یک مذاکره طولانی با زاهدی استعفای او را گرفته، نزد شاه ببرد. وی از این پس هر روز گام های بلندتری به سوی قدرت بر می‌داشت و می‌رفت تا اندک اندک جایگاه خود را به عنوان قدرتمندترین فرد دربار محمدرضا شاه تثبیت کند.

پس از کناره‌گیری سپهبد فضل‌الله زاهدی، علم در کابینه حسین علاء وزیر کشور شد. او در این سمت که تا فروردین 1336 ادامه داشت، استانداران و فرمانداران سراسر کشور را تعویض کرده و عناصر مورد اعتماد شاه را جایگزین ساخت. وی در همین دوره انتخابات مجلس نوزدهم را برگزار کرد. کنترل و جلوگیری از انتشار مطبوعات مخالف از دیگر اقدامات وی در مقام وزارت کشور بود. لایحه تاسیس ساواک نیز در همین دوره تهیه و تقدیم مجلس شد. پس از تشکیل کابینه دکتر منوچهر اقبال در فروردین 1336، علم در 27 اردیبهشت همان سال «حزب مردم» را در چارچوب تحقق سیاست‌های شاهانه (سیستم دوحزبی) در ایران تشکیل داد، اما ریاست وی بر این حزب از هنگام تاسیس تا پایان نخست وزیری اقبال ـ شهریور 1339 ـ دوام یافت و به دنبال افتضاحات انتخابات 1339، مجبور به استعفا از دبیرکلی حزب مردم شد. 7

امیراسدالله علم مجدداً به دربار بازگشت و در مهرماه 1340 از سوی شاه به ریاست بنیاد پهلوی گماشته شد. وی پس از عزل علی امینی از مقام نخست وزیری، در تیرماه 1341 مامور تشکیل کابینه شد و تا اسفندماه سال 1342 عهده‌دار این سمت بود. در این مدت وی سه بار پیاپی تشکیل کابینه داد. آزادی‌های ظاهری و نسبی را که در دوره زمامداری علی امینی بوجود آمده بود، از بین برد و زمینه‌ای مناسب برای دیکتاتوری شاه فراهم ساخت. مهمترین رویداد این دوره تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود. این لایحه به دلیل آنکه ماهیت ضداسلامی داشت مورد اعتراض شدید روحانیون به ویژه امام خمینی (ره) قرار گرفت و اوجگیری مخالفت‌های مردمی سبب شد تا علم از اصرار بر تصویب لایحه عقب نشینی کرده و لغو آن را در آذرماه 1341 اعلام نماید.

برگزاری رفراندم ششم بهمن 1341 در خصوص اصول ششگانه (انقلاب سفید شاه و مردم)، کشتار طلاب در مدرسه فیضیه قم در فروردین 1343، بازداشت حضرت امام خمینی در 15 خرداد 1342 و سپس سرکوب خونین قیام 15 خرداد از دیگر رویدادهای عمده در دوران نخست وزیری علم بود.

علم پس از استعفا از نخست وزیری در تاریخ 17 اسفند 1342، یازده روز بعد به ریاست دانشگاه پهلوی شیراز منصوب شد و این سمت را تا 1345 حفظ کرد. او در این سمت مفاسد اخلاقی و اداری فراوانی را مرتکب شد که خشم دانشجویان را برانگیخت. بعد از آن در همین سال به عنوان «وزیر دربار شاهنشاهی» در رأس دربار پهلوی قرار گرفت و تا زمان مرگ، در این جایگاه بی‌رقیب بود. 8 راز ماندگاری طولانی علم در مقام وزارت دربار در این بود که دوام شغلی‌اش را در رفتاری که خوشایند شاه باشد می‌دید.

با انتصاب علم به وزارت دربار، دولت هویدا تا حد زیادی از تصمیم‌گیری‌های مهم و سیاستگذاری  های کلان کشور کنار نهاده شد و نقش آن تنها به امور اجرایی کشور تنزل یافت. علم در دوران حاکمیت خود بر وزارت دربار در بسیاری از تصمیم‌گیریهای کشور دخالت می‌کرد. او در این سمت محرک شاه در برکناری سرلشکر پاکروان رئیس ساواک و انتصاب نصیری به ریاست این سازمان بود. با این انتصاب، سازمان اطلاعات و امنیت کشور به مراتب بیشتر از گذشته تحت کنترل و نظارت مستقیم دربار شاه درآمد. در مراحل بعد به تدریج وزارتخانه‌های خارجه، دفاع، کشور و نفت نیز تحت نفوذ و کنترل مستقیم دربار درآمدند. علم به عنوان تنظیم کننده این نوع ارتباط، در تمام سالهای وزارت خود در دربار، رابطه با ماموران سیاسی و اطلاعاتی انگلیس را در ایران حفظ کرد. او در این سالها عامل تحکیم منافع انگلیس در ایران بود و با دولتمردان و سفرای آمریکا نیز رابطه صمیمانه‌ای برقرار کرده بود.

علم محرم و مشاور اصلی شاه تلقی می‌گردید. «وی مردی زیرک و کاردان بود که استثنائاً آزادانه و بی‌پرده با شاه سخن می‌گفت و به میزانی از اطلاعات برخوردار بود که دامنه سیاسی‌اش، سراسر کشور را می‌پوشاند او حتی بر نخست وزیر استیلا داشت.» 9 از نظر باندبازی، او وسیع‌ترین باند را در کشور ایجاد کرد. در همه استانها، وی دارای مهره‌ها و عواملی بود که آنها را به وکالت یا مقام‌های عالی سوق می‌داد.

با بروز اعلام بیماری در اوایل دهه50 و با توجه به وخامت اوضاع وی، شاه با پیشنهاد کناره‌گیری وی از وزارت دربار موافقت کرد و پس از چند بار اعزام به خارج جهت مداوا، سرانجام در 25 فروردین 1357 در سن 59 سالگی در بیمارستانی در آمریکا بر اثر بیماری سرطان درگذشت. 10

پی نوشت:

1-     دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان، نیمه پنهان (سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست)، ج یازدهم، تهران: کیهان، 1382، صص15-8.

2-     مظفر شاهدی، مردی برای تمام فصول، اسدالله علم و سلطنت محمدرضا شاه پهلوی، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1379، ص59.

3-     موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج دوم: جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، چ دوازدهم، تهران: اطلاعات، 1379،ص231.

4-     همان، ص238.

5-     باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج دوم، تهران: نشر گفتار با همکاری نشر علم، 1380، ص1023.

6-     همان، ص1024.

7-     مظفر شاهدی، پیشین، ص293.

8-     باقر عاقلی، پیشین، ص1027.

9-     ویلیام سولیوان و آنتونی پارسونز، خاطرت دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، چ دوم، تهران: نشر علم، 1373، ص294.

10- باقر عاقلی، پیشین، ص1028.