نگاه به جنگ در ادبیات

نظر عده ای از صاحبان قلم درباره ی ادبیات پایداری و دفاع مقدس

راضیه تجار: هنوز صدها داستان و رمان می‌توان از جنگ نوشت

راضیه تجار،نویسنده ادبیات انقلاب و دفاع مقدس گفت: ما تا الان فاصله زیادی از پایان جنگ نگرفته‌ایم و به گمان من جنگی که بر مردم ما تحمیل شد، دارای ابعادی گوناگون است که می توان از دل آن هزاران اثر بیرون کشید پس بر همین اساس نمی توان گفت آثاری که در این زمینه نوشته شده‌اند کافی است.

تجار گفت: نویسندگان تلاششان را کرده‌اند و می‌کنند، اما ما نباید انتظار داشته باشیم روزی فرا برسد که ادعا کنیم همه چیز در مورد جنگ نوشته شده است؛ چون همان گونه که گفتم ابعاد این جنگ بسیار عظیم است؛ حرف من کم کاری در این زمینه نیست، بلکه تاکید بر کار بیشتر است.

این نویسنده تاکید کرد: بسیاری از وقایع جنگ خصوصا در زمینه حماسه آزادسازی خرمشهر هنوز ناگفته باقی مانده‌اند و گمان نمی‌کنم هیچ هنرمندی بر این باور باشد که همه چیز گفته شده؛ اما گفتن بیشتر در این زمینه ساز و کارهایی می خواهد که مراکز فرهنگی باید به آن توجه داشته باشند.

تجار یادآور شد: نوشتن از جنگ، تاریخ خاصی ندارد؛ پس زیاد نباید عجله کرد، همان گونه که گفتم موارد زیادی از جنگ ناگفته باقی مانده که گفتنشان دغدغه هر نویسنده و هر هنرمندی است و من هم کمابیش در این باره خواهم نوشت.

منصور انوری: تقویت ادبیات دفاع مقدس در گرو ارتقای کلی ادبیات است

منصور انوری نویسنده و پژوهشگر درباره جایگاه فعلی ادبیات دفاع مقدس در کشورمان گفت: آنچه تاکنون درباره جنگ انجام شده بیشتر جنبه مستندنگاری دارد و گاهی فکر می‌کنم اگر ادبیات داستانی قوی‌تری داشتیم، این رویکرد و قالب مستند می‌توانست در بافت ادبی حل شود.

وی ادامه داد: البته گاهی رویکرد داستانی به مستندات لطمه می‌زند، ولی این دلیل نمی‌شود در قالب تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری به جنبه‌های ادبی دقت نشود و اتفاقا هرقدر این مستندنگاری‌ها ادبی‌تر شوند، تاثیرگذاری‌شان بیشتر می‌شود.

این پژوهشگر با رد این موضوع که برخی نویسندگان ژانر دفاع مقدس درباره طیف دیگر نویسندگان صف‌بندی کرده و مانع ورود آنها به این حوزه شده‌اند، بیان کرد: شاید این فکر وجود داشته باشد که هرکس توان وارد شدن به این عرصه را ندارد، ولی هرگز ممانعتی از سوی نویسندگان دفاع مقدسی برای حضور هر طیف دیگری ایجاد نشده و مقابل آنها موضع نگرفته‌اند.

انوری ادامه داد: اگر ما به وضعیت ادبیات داستانیمان سر و سامان بدهیم، بپذیریم باید قویتر باشیم و جایگاه فعلی خودمان را درست تشخیص وضع ادبیات دفاع مقدس هم بهتر می‌شود.

محسن پرویز: آزادی خرمشهر تا سال‌ها می‌تواند دستاویز خلق داستان باشد

محسن پرویز، رئیس هیئت مؤسس انجمن قلم درباره ادبیات مقاومت و دفاع مقدس گفت: آثار تولید شده در حوزه دفاع مقدس در ژانرهای مختلف اعم از ادبی، شعر و داستان و بخشی هم درباره زندگینامه داستانی است؛ البته بخشی هم شامل خاطرات و بخشی هم در ارتباط با فضای پژوهشی و گردآوری و تدوین اسناد بوده است.

وی گفت: در برخی از حوزه‌ها با رشد خوبی مواجه بودیم و در این مسیر به بلوغ هم رسیدیم که از جمله بحث خاطرات و بازآفرینی خاطرات است که شاید به نوعی به حوزه داستان هم مربوط باشد.

پرویز در ادامه ضمن اشاره به برخی از آثار عنوان کرد: برخی از این آثار از استقبال خوبی برخوردار شدند، مثلا خاطرات خلبانان نیروی هوایی هم آثار خواندنی‌تری بود و هم از حداقل‌های هنری هم برخوردار بود.

وی با اشاره به حوزه داستان عنوان کرد: اما در حوزه داستان به معنای واقعی و بخشی که خلاقیت و خیال در آن نقش محوری داشته باشد آثاری خوب تولید شده، اما معتقدم کافی نبوده و هنوز ابعاد زیاد وقایع دفاع مقدس مانده که دستمایه داستان قرار نگرفته است.

داوود امیریان: نگاه به جنگ در ادبیات جدی است

داوود امیریان نویسنده‌ی ادبیات دفاع مقدس، در ارزیابی‌اش از ادبیات دفاع مقدس، گفت: دهه‌ی 60، دهه‌ی جنگ بود و ما در بطن جنگ بودیم و کارهایی که در حوزه‌ی ادبیات انجام می‌شد، باید حماسی می‌بود. این زمان در ادبیات ایجاب می‌کرد که هم‌پای رزمندگان و دفاع حرکت کنیم. البته کارهای این دوره ضعیف و شعاری بود.

در دهه‌ی 70، کمی از این فضا فاصله گرفتیم و آثاری مانند «من او»ی رضا امیرخانی شکل گرفت و کارها پخته شد. کسانی مانند احمد دهقان، محمدرضا کاتب، مجید قیصری، حمیدرضا شاه‌آبادی، حبیب احمدزاده، حسن بنی‌عامری، محمد بکایی، محمود جوانبخت و محسن مؤمنی بسیار خوب کار کردند. این‌ها بیش‌تر کسانی بودند که رزمنده بودند و بعد از جنگ به نوشتن روی آوردند. آن‌ها آمدند تا آن چیزی را که دیده بودند، بنویسند و از واقعیت‌ها حرف بزنند.

این نویسنده خاطرنشان کرد: از نیمه‌ی دوم دهه‌ی 70، این طیف دو قسمت شدند؛ طیفی که نگاه واقعی به جنگ داشتند و طیفی دیگر که شعاری و حکومتی نگاه می‌کردند.

امیریان با اشاره به روند ادبیات جنگ در دهه‌ی 80 اظهار کرد: در دهه‌ی 80 این اختلاف‌ها بیش‌تر شد.

او با اشاره به این موضوع که جای نگاه به زندگی اجتماعی در ادبیات جنگ خیلی خالی است، خاطرنشان کرد: ما به زندگی اجتماعی آدم‌های جنگ نگاه نکرده‌ایم. هیچ‌گاه نمی‌گوییم رزمنده‌ای مانند حسن باقری که دانشجو بوده و به عنوان خبرنگار به جبهه می‌رود، زندگی شخصی‌اش چگونه بوده است. او سه روز به مرخصی می‌آید و در این سه روز، نامزد و عقد و ازدواج می‌کند و الآن دختری دارد که در آمریکا تحصیل می‌کند.

او سپس به مشکلات سد راه نویسنده برای نوشتن از دفاع مقدس اشاره و عنوان کرد: سرداران جبهه‌ندیده، بعضی مسؤولان فرهنگی و ممیزی و فشار و تهمت جلو نویسنده را برای نوشتن می‌گیرند.

شیرزادی: معتقدم هنوز ژانری به نام ادبیات جنگ نداریم

علی‌اصغر شیرزادی ، در پاسخ به این سوال که با توجه به گستردگی کار‌های ادبی در حوزه دفاع مقدس، آیا می‌توان از ژانری با این عنوان نام برد؟ گفت: در سال‌های اخیر کار در این حوزه با نوعی اقبال مواجه بوده، اما معتقدم هنوز نمی‌توان نام ژانر را بر ادبیات جنگ گذاشت.

نویسنده رمان‌های «طبل آتش» و «هلال پنهان» افزود: نکته مغفول در رمان‌ها و داستان‌هایی که مضمون و موضوعشان حول محور جنگ است، این است که از 300 سال قبل به این طرف، جنگ 8 ساله اولین جنگی بوده که ما در آن بازنده نبوده‌ایم و یک وجب از خاکمان را هم نداده‌ایم.

وی ادامه داد: نکته دیگر که باز هم به نظر من در کارهای ادبی مغفول مانده این است که جنگ ما متعلق به گروه و دسته خاصی نبوده است و همه مردم در آن مشارکت داشته‌اند؛ این جنگ در دفاع از تمامیت ارضی سرزمینمان و آرمانمان بوده است.

علی‌الله سلیمی عنوان کرد: نویسندگان دیگر بهانه‌ای برای ننوشتن درباره خرمشهر ندارند

علی‌الله سلیمی داستان‌نویس و منتقد ادبی دفاع مقدس گفت: در حال حاضر دیگر کسی نمی‌تواند بهانه بگیرد که منابع مورد نیاز برای خلق آثار داستانی درباره خرمشهر ندارد.

سلیمی با اشاره به انتشار کتاب‌های متعدد خاطره‌نویسی و همچنین انتشار سری کتاب‌های «فاتحان خرمشهر» و «کتاب‌شناسی خرمشهر» که به ارائه فهرستی از کتاب‌های منتشر شده درباره خرمشهر می‌پردازد گفت: خاکریز اول در ادبیات داستانی دفاع مقدس خاطرات است و خاکریز دوم داستان است که بر شانه‌های خاطره تکیه می‌کند.

این داستان‌نویس، مرحله اول کار را که تهیه مواد خام و اولیه را در قالب خاطره‌نویسی است تمام شده می‌داند و می‌گوید: در مرحله بعد پایه‌های ادبیات با کتاب‌های خاطره محکم می‌شود و تبدیل به آثار خلاقه مثل فیلمنامه، داستان و نمایشنامه می‌شوند.

مهدی کاموس: ادبیات پایداری در تناسب با جنگ نحیف مانده است

مهدی کاموس داستان‌نویس و منتقد ادبی، گفت: توجه به شمارگان بالا و تبدیل بسیاری از این آثار به فیلم، نمایش، سریال و جذب مخاطب خاص و عام و همچنین تمایل جوانانی که جنگ را ندیده‌اند، اما از جنگ می‌نویسند، نشان می‌دهد این نوعِ ادبی از سایر ژانرهای ادبی مانند پلیسی، اقلیمی موفق‌تر بوده است. اما تناسب ادبیات پایداری نسبت به جنگ نابرابر هشت ساله و جنگی که پیوند خورده با ریشه‌های مذهبی و آرمان‌های ملی کشورمان،تناسب کوچکی است.

این داستان‌نویس سه عامل مهم ضعف علم انسان‌شناسی و مردم‌شناسی، نداشتن علم تاریخ‌نگاری قوی و نبود نگاه جامع به جنگ تحمیلی و ندیدن مرزهای بین‌المللی در جنگ را از علت‌های لاغر و نحیف ماندن این ژانر ادبی دانست.

وی افزود: در ادبیات پایداری جای رمانی جامع که تمام جنبه‌های جنگ را روایت کند و از مرزها فراتر برود، خالی است.

او همچنین سیاست‌های مدیران فرهنگی، مشکلات چاپ و توزیع کتاب، دیدگاه‌های کلیشه‌ای نویسندگان و به طور کلی ضعف ادبیات را از دیگر دلایل ضعف ادبیات پایداری دانست.

فرآوری: مهسا رضایی

بخش ادبیات تبیان

منابع: خبرگزاری مهر، خبرگزاری دانشجویان ایران، خبرگزاری فارس، پایگاه حوزه هنری