نگاهی به ایران در زمان صفویه

صفویه یا صفویان دودمانی ایرانی و شیعه بودند که در سال‌های ۸۸۰ تا ۱۱۰۱ هجری خورشیدی (برابر ۱۱۳۵-۹۰۷ قمری و ۱۷۲۲-۱۵۰۱ میلادی) بر ایران فرمانروایی کردند. بنیانگذار صفویه، شاه اسماعیل یکم و آخرین پادشاهصفوی، شاه سلطان حسین است. اکنون نگاهی به طول عمر دوره صفویه در ایران خواهیم داشت.

اوضاع سیاسی:

در اوایل قرن دهم هجری، برابر قرن شانزدهم میلادی، سلسله صفوی به حکومت رسید و شاید بتوان گفت پس از نهصد سال سلسله ای قدرتمند سرنوشت کشور را به دست گرفت. در این دوره شهرهای مختلف مانند تبریز، قزوین و اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب می‌شود. شهراصفهان از لحاظ شکل گیری و بافت شهری، نوع بناها و تزئینات معماری مبین رشد و توسعه فضاهای شهری، شکوفایی اندیشه و خلاقیت و توخه به هنر و حرفه‌های متعدد در این دوره است.

هنگام بر تخت نشستن شاه عباس کشور بسیا ضعیف و آشوب زده بود. عثمانیها در غرب و شمال غربی و ازبکان از شرق مشغول تاخت و تاز بودند. در داخل نیز ضعف شاهان قبلی و دسته بندی نیروهای قزلباش و تقابل آنها با عناصر ایرانی دولت، وضعیت وخیمی به بار آورده بود.شاه عباس پس از سرکوب شورشهای داخلی به سروسامان دادن به اوضاع خارجی پرداخت. برای مقابله با ارتش عثمانی از دولت انگلیس کمکهای مالی و نظامی دریافت کرد و تسلط خود بر بنادر و جزایر خلیج فارس را گسترش داد که این خود مناسبات جدیدی میان ایران و دولت شرق و غرب در زمینه ی تجارت و بازرگانی ایجاد کرد.در داخل هم برای جلوگیری از قدرت گرفتن بی اندازه ی قزلباش ها نیروی سوی مرکب از چرکس ها، گرجی ها و ارامنه ایجاد کرد که در سپاه شاه تعلیم می دیدند.این افراد اغلب از اسیرانی بودند که در زمان شاه طهماسب از قفقاز به ایران آمده بودند و ارتشی دایمی با نام شاهسون تشکیل دادند.

ساختار اجتماعی دوران صفوی به شکل هرمی بود که شاه در راس آن و مردم عادی که شامل دهقانان، صنعتگران، دکانداران و تجار کوچک بودند در قاعده هرم قرار می گرفتند.مابین این دوطبقه اشراف لشکری و کشوری و گروهی از مقامات روحانی در سطوح مختلف بودند. اقشار مردم دارای اصناف و انجمن های اجتماعی و مذهبی بودند به طوریکه در هر شهر با اهمیتی، کسبه، بازرگانان، کارگران و سایر گروها نماینده ای برای خود داشتند.ویژگی ای جامعه ای صفوی تلاش برای ایجاد پیوند میان جامع ی ایرانی و ترکمن قزلباش و اتحاد میان علما و بازاریان بود. مقامات روحانی اداره ی املاک بسیاری را بر عهده داشتند که یا از طریق وقف و یا بخششهای افراد برای امور مذهبی، تحت اختیارشان بود.

پایه های اقتصاد داخلی را گله داری و کشاورزی تشکیل می داد. ترکمنان گله دار و ایرانیان دهقان و کشاورز بودند. بدین

طریق دو گانگی ای که میان رده های بالای حکومت وجود داشت در بین مردم نیز به چشم می خورد.از دیگر منابع اقتصاد داخلی کارگاه های سلطنتی بودند که بالغ بر پانصد هنرمند و صنعتگر را در رشته های مختلف گرد هم آورده بودند.در این زمان به دلیل احداث راهای بین شهری و کاروانسراها و بازارهای گوناگون درشهرها تجارت داخلی رونق فراوانی پیدا کرده بود و کسبه ی بازرگان از رفاه نسبی برخوردار شده بودند.اما بزرگترین منبع درآمدی این دوره را باید تجارت ابریشم دانست که در انحصار بازرگانان ارمنی قرار داشت. با تسهیل داد و ستد بین المللی و ثبات ایجاد شده در بنادر جنوب کشور، تجارت با کشورهای شرق و غرب شدت گرفت و ایران با صادرات ابریشم، قالی،ظروف چینی و... توانست اقتصاد خود را شکوفا سازد.

با رسمی شدن مذهب شیعه دولت صفوی تمایز آشکاری با دولت عثمانی پیدا کرد.به دلیل نیازی که در جامع ایجاد شده بود هنرهای کاربردی در این زمان رونق بیشتری پیدا کردند از آن جمله می توان به کاشیکاری که مهمترین رکن تزئینی در بناهای صفوی را داشت اشاره کرد.سفالینه های دوره ی صفوی به دوگروه عمده قابل تقسیم بودند:آنهایی که دارای اسلوب تزئینی ایرانی بودند و آنهایی که به تقلید از ظروف چینی دوره مینگ ساخته می شدند که دارای نقوش آبی بر زمینه ی سفید بودند.

در دوره ی صفوی صنعت قالی به بخش مهمی از اقتصاد کشور تبدیل شد.نخستین کارگاه های قالی در اصفهان و کاشان در دوره سلطنت شاه عباس ایجاد شد و با حمایت او بود که قالیبافی از سطح صنعتی صرفا روستایی در حد هنرهای ظریفه، ارزش صادراتی پیدا کرد.نقوش قالی در این دوره اغلب تحت تاثیر مینیاتور و تذهیب بودند.شاه عباس با علاقه ی بسیارش به تجارت باعث رونق نساجی نیز شد و کارگاه های متعدد در شهرهای ایران برپا کرد. در دوره او نیز همانند اوایل حکومت صفوی از موضوعات رزمی و بزمی مانند شاهنامه و یا از طرحهای هنرمندانی چون رضا عباسی در نقش پارچه استفاده می کردند و به علت توجه به انسان و طبیعت شکلهای انسانی و گیاهی و حیوانی در نقش این پارچه ها به وفور یافت می شود.

فرآوری: طاهره رشیدی

بخش تاریخ تبیان

منابع : 1- تاریخ سیاسی,اجتماعی ,فرهنگی ایران _ذبیح الله صفا

2- دین و دولت در عصر صفوی – مریم میر احمدی